Uttam Babu Shrestha

मानव इतिहास र भविश्यको लेखाजोखा (भाग दुई)

Posted on July 17, 2017     Leave a Comment

करिब एक लाख बर्षअघि अफ्रिकाको जंगलमा अन्य जनावरहरु जस्तै बाँच्नका लागि संघर्षरत एउटा प्रजाति अर्थात मानव क्रमिक विकासको छोटो यात्रामा (करिब १ लाख बर्ष) नै कसरी सिंगो पृथ्वीको मालिक बन्न सक्यो ? यो लेखको पहिलो भागमा यूभल नोहा हरारीको पहिलो पुस्तक, सेपियन्स्ः अ व्रिफ हिस्ट्री अफ ह्युमनकाइन्डको समीक्षा र संलेषणात्मक चर्चा गरिसकिएको छ ।

यतिविध्न प्रगति गरेर सिंगो पृथ्वीमा राज गरिरहेको मानव आखिर के चाहिरहेको छ ? के बन्न खोजिरहेको छ ? यी प्रश्नहरु पाठक समक्ष राखेर उक्त पुस्तकको विट मारेका हरारीले आफ्नो दोस्रो पुस्तकमा त्यसको जवाफ खोतल्ने प्रयत्न गरेका छन् । यो लेख (भाग दुई) उनको त्यही दोस्रो पुस्तक होमो दिअस्ः अ व्रिफ हिस्ट्री अफ टुमरोको विश्लेषणात्मक समीक्षामा केन्द्रित हुनेछ ।

आफ्नो उत्पत्तिको लामो समयसम्म पनि निरीह जीवन बाँचेको मानव जातिले आफूभन्दा बाहिरको सांसारिक प्रकृया बुझ्न र आफूमा भएको अज्ञानताको महसुस गर्न थालेदेखि संज्ञात्मक ज्ञानको विकासले अकल्पनीय प्रगति हासिल गर्न थाल्यो । मानव जातिले ढुंगे युगदेखि कृषि युग हुँदै औद्योगिक क्रान्तिको चरणसम्म आइपुग्दा धेरै उपलब्धीहरु हासिल त गर्‍यो, तर त्यो प्रगतिको गति बीसौं शताब्दीको मध्यसम्म पुग्दा पनि तीन प्रमुख चुनौतीहरु भोकमरी, रोग र युद्धको कारण सुस्त भइरह्यो ।

अहिले भोकमरी भन्नासाथ हामीलाई अफ्रिकाको सम्झना आउँछ तर जादुमयी शहर पेरिसका गल्लीहरुमा करिब ३०० बर्ष अघिसम्म पनि खाना नपाएर मरेका मान्छेहरुको थुप्रो लाग्थ्यो । तथ्यांक अनुसार, सन् १६९२ देखि ९४ सम्म २८ लाख मानिस फ्रान्समा खान नपाएर मरेका थिए ।

अहिले विश्वको महाशक्ति बन्ने धुनमा लागेको चीनमा भोकमरीले नसताएको कुनै शासक नै भएनन् । पछिल्लो समयमा माओका पालामा पनि त्यहाँ दशौं लाख मान्छे भोकमरीका कारणले मरे । त्यसैगरी १४ औं शताब्दीमा ब्ल्याक डेथ (blackdeath)  भनिने महामारीले यूरोप र एशियामा मात्रै ७ देखि २० करोड मानिसको ज्यान लियो ।

अबको अर्थतन्त्रले कपडा, गाडी र हतियार उत्पादन गर्दैन बरु मानव मन, मष्तिस्क र शरीरको उत्पादन गर्नेछ । र त्यो प्रकृया शुरु भइसकेको छ

एक शताब्दी अघिमात्रै स्पानिस फ्लुको महामारीका कारण विश्वभर २ देखि ५ करोड मान्छे मरे, जसमध्ये डेढ करोड मान्छे त हाम्रो छिमेकी मुलुक भारतका थिए ।

मानव जातिको तेस्रो चुनौती जंगलको नियम अर्थात युद्धले उसको प्रगतिपथको गतिलाई हमेशा रोकिराख्यो । औद्योगिक क्रान्तिको चरणसम्म आउँदासम्म पनि प्रत्येक मान्छेमा डर हुन्थ्यो, कुन बेला सत्रु सेनाले आफ्नो देशको सेनालाई हराउँछ, थुप्रै मान्छे मार्छ र आफ्नो देश कब्जामा लिन्छ । त्यो समयमा शान्ति शासक वा विद्रोहीहरुको आदेशमा कैद थियो । तर, अहिले शान्ति अपरिहार्य बनेको छ । सन् १९५० पछि संसारमा युद्ध धेरै कम हुन थालेका छन् । यतिखेर बारुदबाट भन्दा चिनीबाट पृथ्वीमा धेरै मान्छेहरु मर्ने गरेका छन् । हरारी लेख्छन्, मर्ने सम्भावना अहिले अलकायदा वा अन्य आतंकवादी समूहको आक्रमणमा परेर भन्दा बढी म्याक्डोनाल्ड र कोकाकोला खाएर छ ।

युद्धबाट हुने मृत्यु मात्रै होइन, पृथ्वीमा बलात्कार, यातना जस्ता हिंसात्मक घटनाहरुमा कमी आएको छ । हिजोको मानवप्रगतिको इञ्जिन जस्तै बनेको दास प्रथा अहिले संसारमा छैन । समग्रमा हिंसाप्रतिको विश्व दृष्टिकोणमा परिवर्तन भएको छ । कुनैबेला यस सम्बन्धी लेखिएको हार्वड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक स्टेभन पिन्करको किताब वेटर एञ्जल अफ आवर नेचरः ह्वाइ भ्यालेन्स ह्याज डिक्लाइन्डको चर्चा गरौंला ।

भोक, रोग र युद्धबाट छुटकारा पाउन मानवले विभिन्न देवता-दानव, सुर-असुरजस्ता दैवीशक्तिहरु निर्माण गरेर तत् सामु याचना गर्‍यो । आफ्नै सगोत्रीको बलिसम्म चढाएर भाकल गर्‍यो तर ती हारगुहारहरु व्यर्थ भए । अन्त्यमा आफैंले उत्पादन गरेको ज्ञान, शीप, अनुभव र निरन्तर वैज्ञानिक अनुसन्धानको परिणामले विस्तारै मानवजातिले तिनै कुरामाथि विजय प्राप्त गर्न सफल भयो ।

पृथ्वीको इतिहास मै हामीले बाँचिरहेको समय तुलनात्मक रुपमा शान्तिपूर्ण समय हो । हरारी लेख्छन्, प्राचीन कृषि सभ्यतामा १५ प्रतिशत मृत्यु मानव हिंसाको कारण हुन्थ्यो भने २० औं शताब्दीमा आइपुग्दा त्यो संख्या ५ प्रतिशतमा झर्‍यो र २१ औं शताब्दीमा पुग्दा त्यो १ प्रतिशत भन्दा कममा सीमित भयो ।

सन् २०१२ मा पृथ्वीमा भएका ५ करोड ६० लाख मानव मृत्यु मध्ये ६ लाख २० हजार मान्छे मात्रै युद्ध, अपराध र आतंकवादी हमलाबाट मारिएका थिए । अहिले विश्वमा भोकमरीले मान्छे मरेको सितिमिति सुनिँदैन । तर, बर्षेनी ३० लाख मान्छेहरु खाना बढी खाएर (मोटोपनासँगै हुने रोगका कारण) मरिरहेका छन् ।

यदि मुसाको इन्जिनियरिङ्ग गरेर स्मरण शक्ति थप्न सकिन्छ र किराको इन्जिनियरिङ्गबाट आयु लम्बाउन प्राविधिक रुपमा सम्भव छ भने मानवमा त्यो सम्भव नहुने कुरा छैन, मात्रै थोरै ढीलो चाँडोको कुरा हो

भोकमरी यदाकदा भएता पनि त्यो विगतको जस्तो खाद्यान्नको अभावले होइन, वितरण प्रणाली र स्थानीय सरकारी संयन्त्रको निकम्मापनको कारणले हुन्छ । रसायनिक मल, उन्नत बिऊ विजनको प्रयोग र बढी जमीनमा खेती गरिएकाले अहिले विश्वभर जनसंख्या भन्दा बढीलाई पुग्ने अतिरिक्त (surplus) खाद्यान्न उत्पादन भइरहेको छ । भ्याक्सिन, औषधी विज्ञान र स्वास्थ्य क्षेत्रमा आएको अकल्पनीय परिवर्तनले गर्दा अहिले मानव धेरै समय बाँच्ने भएको छ ।

यो मनोहर परिवर्तनसँगै सबैभन्दा ठूलो परिवर्तन यतिखेर मृत्युलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा छ । अहिले मानव मृत्यको कारणमा यमराजको आदेश वा भावीले लेखिदिएको भन्ने भ्रमलाई मानिँदैन बरु शरीरमा आएको प्राविधिक गडबढीलाई ठानिन्छ । ब्रेन हृयाम्रेज हुनु, मुटुमा रक्तसञ्चार नहुनु, क्यान्सर जस्ता हानीकारक कोषहरु बढ्नु आदि जस्ता शरीरमा आउने प्राविधिक समस्याहरुलाई मृत्युको कारक किटान गर्न थालिएको छ ।

मृत्युलाई प्राविधिक समस्याका रुपमा करार गरेर अकाल मुत्युबाट जोगिएपछि, अबको अनुसन्धान त्यो प्राविधिक समस्यालाई सदाका लागि पन्छाउने अर्थात मृत्युमाथि विजय प्राप्त गर्न केन्द्रित छ । यतिखेर स्वास्थ्य क्षेत्रका अनुसन्धानहरु कसरी मान्छेलाई अमर बनाउने (कहिल्यै नमर्ने वा कम्तिमा ५०० बर्षसम्म बाँच्ने बनाउने) तिर अग्रसर छ । उदाहरणको लागि गुगलको क्यालिको प्रोजेक्टको अनुसन्धान बृद्धपनाको रहस्यसँग जुध्न र त्यसलाई समाधान गर्न केन्द्रित छ । पुस्तकको दोस्रो भागमा हरारीले ती मानव प्रयासहरुका बारेमा वर्णन गरेका छन् ।

इतिहास साक्षी छ, मानव जाति आफूसँग भएको चीजमा सन्तोष मानेर वा थकाई मारेर विल्कुल बस्न जानेको छैन । रोगलाई दीर्घायुले, भोकलाई समृद्धिले, र युद्धलाई सदभावले प्रतिस्थापित गरेर सबै कुरा औसत अवस्थामा ल्याइसकेपछि मानव गन्तव्य असाधारण बाटोमा मोडिन खोज्दैछ । हरारी लेख्छन्, मानवजातिको प्रत्येक सफलताले नयाँ महत्वाकांक्षा जन्माएको छ । त्यसैले यतिखेर मान्छे असामान्य, अपूर्व र असाधारण हुन खोजिरहेको छ ।

अकाल मृत्युलाई पछि धकेल्दै शान्ति र समृद्धि आर्जन गरिसकेपछि यतिखेरको मानव गन्तव्य, अमरत्व, प्रसन्नता र देवत्वको मार्गमा छ । मानवले आफूलाई मानव प्रजातिबाट आफूले कल्पना गरेको देवताको प्रजातिमा अभ्युत्थान (upgrade) गर्नेबाटोमा लागेको छ । हो २१ औं शताब्दी र अबको अर्को शताब्दीको यात्राँचलाख मान्छे’ होमो सेपियन्स् (homo sapiens)  बाट होमो दिअस् (homo deus) अर्थात ‘मानव देव’ बन्ने यात्रा नै हो ।

हरारी भन्छन्, इतिहासमा ठूला ठूला राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक र प्राविधिक क्रान्ति र परिवर्तनहरु भए । तर २१ औं शताब्दीसम्म आइपुग्दा पनि मानवीयता (humanity)  उस्तै रहिरह्यो । ढुंगे युगको मानव र एक्काइसौं शताब्दीको मानवले प्रयोग गर्ने औजार, उपकरण, राजनैतिक अधिकार, सुविधा आदिमा आकाश जमीनको अन्तर भइसक्दा पनि दुवै मानवको मन, मष्तिस्क र शरीर उस्तै रहिरह्यो । अहिले पनि मानवले जैविक सूचना डीएनए मार्फत र अन्य सूचनाको प्रशोधन दिमाग मार्फत गरिरह्यो । २१ औं शताब्दीको ठूलो क्रान्ति त्यसलाई बदल्नका लागि हुनेछ ।

हरारी लेख्छन्, अबको अर्थतन्त्रले कपडा, गाडी र हतियार उत्पादन गर्दैन बरु मानव मन, मष्तिस्क र शरीरको उत्पादन गर्नेछ । अबको क्रान्ति मानव जगत बदल्न केन्दि्रत हुनेछ र त्यो प्रकृया शुरु भइसकेको छ । हामी अहिले कम्युटर र अन्य प्रजातिलाई ह्याक गर्ने होइन, मानव मस्तिष्कलाई कसरी ह्याक गर्ने भन्ने सिकिरहेका छौं । यतिखेर वैज्ञानिक अनुसन्धानहरु मानवको इन्जिनियरिङ्ग, मानवमा असामान्य क्षमताको विकास र विशिष्ट मानव (super human) निर्माण र उत्पादनमा केन्दि्रत छ ।

हात काटिएको मान्छेमा कृत्रिम हात जोडेर प्राकृतिक हातजस्तै काम गराउन सम्भव छ भने, हामीले कल्पना गरेको चार हात भएको भगवतीको रुपजस्तै अहिले भएका दुई हातमा दुई थपेर चार हाते मानव बनाउन किन सम्भव छैन् ?

मानवजातिले आफूभित्र आफूले कल्पना गरेको देवताको जस्तो असामान्य गुण र क्षमता तीन किसिमले हासिल गर्नेछ । जैविक इन्जिनियरिङ्ग मार्फत आफूलाई परिर्वतन गरेर, दोस्रो साइब्रोग (cybrog) इन्जिनियरिङ्ग अर्थात मानव शरीरमा अजैविक (inorganic) वस्तु मिसाएर र तेस्रो, इन्जिनियरिङ्ग मार्फत अजैविक वस्तुमा जीवन भरेर ।

यतिखेर जीवनको आधार मानिने डीएनएको सम्पादन (gene editing) गरेर आफूले चाहेको प्रतिभा, गुण, रुप, स्वाद आदि भएको जीवहरुको विकास गर्ने प्रविधिले फड्को मारेको छ । विश्वका जैविक इन्जिनियरिङ्ग (bio engineering) प्रयोगशालाहरुले विशिष्ट प्रतिभावान मुसा बनाउन, सामान्य भन्दा छ गुणा बढी बाँच्ने विशिष्ट किरा (superworm)  उत्पादन गर्न सफलता हासिल गरेका छन् । यदि मुसाको इन्जिनियरिङ्ग गरेर स्मरण शक्ति थप्न सकिन्छ र किराको इन्जिनियरिङ्गबाट आयु लम्बाउन प्राविधिक रुपमा सम्भव छ भने मानवमा त्यो सम्भव नहुने कुरा छैन, मात्रै थोरै ढीलो चाँडोको कुरा हो ।

जैविक र अजैविक चिजको समिश्रण गरेर निर्माण गरिने साइब्रोगमा उल्लेख्य सफलता प्राप्त हुँदैछ । अहिले काम नगर्ने मुटुको भल्भ, कम देख्ने आँखामा लेन्स र हातखुट्टा काट्न परेका मानिसमा कृत्रिम हात खुट्टा जडान गर्ने काम सामान्य भइसकेका छन् । अबको अनुसन्धान कृत्रिम मस्तिक फेर्ने (brain transplant), मानव मस्तिष्कसँग कम्प्युटर जोड्ने (brain computer interface) जस्ता कुराहरुमा केन्द्रित छ ।

हात काटिएको मान्छेमा कृत्रिम हात जोडेर प्राकृतिक हातजस्तै काम गराउन सम्भव छ भने, हामीले कल्पना गरेको चार हात भएको भगवतीको रुपजस्तै अहिले भएका दुई हातमा दुई थपेर चार हाते मानव बनाउन किन सम्भव छैन् ? हरारी प्रश्न गर्छन् ।

आखिर विरामीलाई स्वस्थ्य बनाइसकेपछि स्वस्थ्यलाई थप क्षमतावान बनाउने मानवीय गुण नै हो । उदाहरणका लागि सामान्य भन्दा कमजोर यौन क्षमता भएकाहरुको उपचार गर्न बनेको औषधी स्वस्थ्य मान्छेले खाएर प्रकृतिले दिएको भन्दा अधिक यौन क्षमता हासिल गर्ने खोज्छ मानव । युद्धमा अनुहार विग्रेकाहरुको मुहार सामान्य बनाउन आविष्कार भएको प्लाष्टिक सर्जरीको प्रयोगले असाधारण सुन्दर देखिने चाहना पाल्छ मानव । त्यस्तो महत्वाकांक्षी मानवले प्रकृतिले आफूलाई दिएको दुई हातमा थप दुई हात थप्ने चाहना राखेर थप शक्तिशाली र कुशल हुन खोज्दैन भन्ने कुनै ग्यारेन्टी छैन । त्यसैले अब कुनै दिन भगवतीको जस्तै चार हात भएको मानिस हलिउडको सिनेमामा जस्तो न्यूरोडमा हिँडेको देखिन पनि सकिनेछ ।

हरारी लेख्छन्, ती मानव साइब्रोगहरु अनन्तसम्म पनि बाँच्न सक्ने हुन्छन्, जबसम्म तिनलाई बमले टुक्राटक्रा पारिन्न वा ट्रकले किचेर कच्याक्कुचुक पारिन्न ।

मानवजातिको अभ्युत्थानको क्रममा तेस्रो प्रयास अजैवीक जीवन (inorganic life) को निर्माण हुनेछ । मेसिनले मानिसले जस्तै बुद्धिमत्ता हिसाबले सोच्ने, अनुभव गर्ने र त्यसरी नै काम गर्ने आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (artifical intelligence) लाई हरारीले २१ औं शताब्दीको सवैभन्दा महत्वपूर्ण आविष्कार भनेका छन् ।

यतिखेर जैविक दिमागको सट्टामा कम्प्युटरभित्र मानव मस्तिष्क हाल्ने अनुसन्धान भइरहेका छन् । सन् २००५ मा शुरु भएको ह्युमन ब्रेन प्रोजेक्टको डाइरेक्टरले भनेजस्तै हामी दुई तीन दशकमा नै मानव मस्तिष्कले जस्तै सोच्ने, अनुभव गर्ने गुण भएको कम्प्युटर बनाउन सक्षम हुनेछौं ।

तर आज संसारको शक्तिशाली सेनाहरु सुरा र बलिया युवाहरुमा होइन, तिब्रगतिका कम्प्युटर, स्वचालित जहाज (ड्रोन), क्यामेरा र स्याटेलाइटको निगरानी जस्ता प्रविधिहरुमा भर पर्न थालेका छन् । मानव संशाधनमा भन्दा त्यस्ता प्रविधिमा धेरै खर्च गर्न थालेका छन्

मानव लगायतका सम्पूर्ण जीवहरुको शरीर भनेको एउटा जटिल एल्गोरिदम (algorithm) मात्रै हो भनेर उनले जीवनलाई जैविक एल्गोरिदमर कम्प्युटरलाई अजैविक एल्गोरिदम हो भन्ने अवधारणा सारेका छन् । हुन पनि आधुनिक विज्ञानका अनुसार, मानिसका खुशी, हाँसो, वेदना जस्ता अनुभूतिहरु मस्तिष्कमा हुने विभिन्न रसायनहरुको उत्पादनको परिणाम मात्रै हो । र, ती जैविक एल्गोरिदमहरु अरबौं वर्षको प्रकृति छनौटको परिणाम हुन् । एल्गोरिदम भनेको एउटा क्रमिक कार्यप्रणाली (step-by-step methodology) हो, जसले विभिन्न सूचनाहरुलाई प्रशोधन गरेर समस्याको समाधान गर्ने (problem solving) र निर्णय लिने (decision making) काम गर्दछ ।

हरारी भन्छन्, एल्गोरिदम चाहे जैविक होस् या अजैविक दुवैले उस्तै काम गर्ने हुन् । त्यसकारण मानवरुपी अग्लोरिदमलाई अजैविक एल्गोरिदम अर्थात आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सले प्रगतिको दौडमा पछि छोडिदिन सक्छ ।

यसरी मानव देवनामक नयाँ प्रजाति (biological cast) निर्माण भएपछि अहिलेको पृथ्वीको राजा भएको निवर्तमान मानवप्रजातिको भविश्य कस्तो होला ? पुस्तकको अन्तिम अंश यसैमा केन्दि्रत छ ।

नयाँ आउने मानवदेवहरुले मानवजातिको रोजगारी मात्रै होइन, निर्णय क्षमताको प्राधिकार खोसिदिनेछन् । जसरी अहिले नक्सा र ट्याक्सीलाई कम्प्युटर र रोबोटहरुले नियन्त्रण गरेर चलाइरहेका छन्, हाम्रो भावना र भाग्यमा उनीहरुले नियन्त्रण गर्नेछन् । त्यस्ता नयाँ मानव देवहरुले पनि अहिलेका मानवले जस्तै कविता लेख्नेछन्, चित्रकला बनाउने छन् । हामीले जस्तै हेर्ने, अनुभव गर्ने, मायाप्रेम गर्ने जस्ता मानवजन्य व्यवहारहरु गर्नेछन् । तर, हामीले भन्दा उन्नत हिसाबले गर्नेछन्, जसले गर्दा अहिलेको संसारको मालिक बनेको मानवजाति भविश्यमा निकम्मा र अप्रासंगिक हुनेछन् । त्यस प्रकृयाको शुरुवात पनि भइसकेको छ ।

मानव देवको उत्पत्तिसँगै यस पृथ्वीको उत्पत्तिको नियम बदलिने छ । यस पृथ्वीमा जीवनको उत्पत्ति भएदेखि नै मानव लगायत सम्पूर्ण जीवजगत एउटै प्रणालीमा आधारित भएर बाँचेका छन् । चाहे त्यो एक कोषीय जीव अमिवा होस् या भीमकाय डाइनासोर । या आफूलाई सर्वश्रेष्ठ दावी गर्ने मानव नै किन नहोस्, सबैले प्रकृति छनौटको कठिन परीक्षा पार गरेर यहाँसम्म आइपुगेका हुन् । अब त्यो प्रकृति छनौटलाई मानव निर्मित बुद्धिमत्तापूर्ण छनौट (intelligent design) ले विस्थापित गरिदिनेछ । र, यदि त्यो सफल भएमा पृथ्वीको इतिहासमै सबैभन्दा ठूलो क्रान्ति हुनेछ ।

मानवले पृथ्वीको ४ अरब वर्ष पहिलेदेखि चली आएको नियम फेर्ने प्रयास मात्रै होइन, आफ्नो प्रगतिका लागि पृथ्वीको जैविक प्रणालीमा धावा बोलिसकेका छन् । पृथ्वीको जलवायू र वातावरणमा मानव कृयाकलापको प्रभाव उल्लेख्य भएकाले वैज्ञानिकहरुले अहिलेको युगलाई मानव युग (anthropocene) भनेका छन् ।

पुस्तकको दोस्रो भागमा यसका बारेमा वर्णन छ । मानव प्रजातिका कारण यतिखेर पृथ्वी पर्यावरणिय हिसावले विनाशको संघारमा उभिएको छ । हरारी लेख्छन्, यो विनाश उसले चाहेर भन्दा पनि प्रकृतिको जटिलतालाई बुझ्न नसक्नुको परिणाम हो । मानवले प्रकृतिमाथि नियन्त्रण त गरे तर यसको अवयवहरुलाई बुझ्न नसक्दा पृथ्वीको सन्तुलन बिगारे । यतिखेर मानवले २१ औं शताब्दीमा आफ्नो मन, मस्तिष्क र शरिर (जुन एकदमै जटिल प्रणाली हो) लाई बदल्न खोज्दैछ । जसरी मानव जातिले विगतमा पृथ्वीको जटिल पर्यावरणीय सन्तुलन विगार्यो त्यसरी नै आफुभित्रको जटिल मानविय प्रणालीको सन्तुलनलाई विगारेर भविश्यमा थप महाविपत्ति निम्त्याउन पनि सक्छ । त्यसकारण हरारी लेख्छन्, अबको प्राविधिक विकासले खोल्ने प्यान्डोरा बक्सको भविश्य यसै भन्न सकिँदैन् ।

पेनिसिलिनको सुईदेखि जीपीएस र माइक्रोवेभसम्म, नाइलनको डोरीदेखि ड्रोनसम्मका प्रविधिहरु सेनाहरुले पहिले प्रयोग गरेपछि मात्रै नागरिक प्रयोगका लागि खुला भएका हुन्

नयाँ विशिष्ट मानवजातिको सिर्जनासँगै हाल विद्यमान आर्थिक र सामाजिक असमानता जैविक असमानतामा रुपान्तरण हुनेछ । अहिले संसारमा धनी र गरिबवीच एवं शासक र शासितवीच आर्थिक, सामाजिक र राजनैतिक असमानता मात्रै छ । दुई वर्गवीच धन, शक्ति, उनीहरुले पालना गर्नुपर्ने नियम कानुन आदिमा मात्रै असमानता छ । यद्यपि राजा होस् या रंक, उनीहरुको प्राकृतिक क्षमता उस्तै छ । तर, इतिहासमा पहिलो पटक जैविक असमानताको भीमकाय खाडल खन्ने शुरुवात भइसकेको छ । भलै त्यो सुक्ष्म रुपमा अहिले पनि देखिन्छ, जस्तो- धनी मुलुकका र गरिब मुलुकका एकै उमेरका केटाकेटीको उचाइमा भिन्नता पाइन्छ । तर, अबको असमानता त्यस्तो सुक्ष्म होइन, पैसा भएका र नयाँ प्रविधी मार्फत आफूलाई फेर्न सक्ने विशिष्ट मानव र त्यो नभएका सामान्य मानववीच जैविक बनोट, बुद्धि, कौशलमा नै ठूलो भिन्नता हुने सम्भावना छ । हरारी भन्छन्, त्यस्तो भिन्नताको खाडल एकपल्ट खनेपछि त्यसलाई मेटाउन प्रायः असम्भव हुनेछ ।

रोबोट, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स र कम्प्युटरहरुले आफूलाई विकास गर्दै जाँदा उनीहरुले मानिसले भन्दा उच्च कौशलका साथ काम गर्नेछन् र ठूलो संख्याका मानिसहरु निकम्मा हुनेछन् । मानवजाति कम्प्युटरसँगको प्रतिस्पर्धाबाट बाहिरिनेछ । र, त्यो प्रकृयाको पनि शुरुवात भइसकेको छ ।

हरारी लेख्छन्, गएका दुई शताब्दी जनसमुदायको शताब्दी थियो । १९ औं शताब्दीपछि राज्यले ठूलो लगानी आम जनताको शिक्षा र स्वास्थ्यमा खर्च गर्दथ्यो । किनभने वृहद संख्याका मानिसहरुले खेतीपाति, कलकारखानार सेनामा काम गरेमा राष्ट्र धनी र शक्तिशाली हुन्थ्यो । त्यसले जतिसुकै निरंकुश र क्रुर शासक भए पनि उसले आम जनतामा गरेको लगानीको प्रतिफल प्राप्त गर्न सक्दथ्यो ।

इतिहासमै पहिलोपटक ठूलो संख्याका मानिसहरु निकम्मा मात्रै होइन, रोजगारीका लागि अयोग्य ठहरिने छन्

त्यतिवेला राज्यले आफूलाई शक्तिशाली बनाउन उत्कृष्ट युवाहरुलाई सेनामा भर्ति गर्दथ्यो । संसारभर कुनै बेला कब्जा जमाएको बेलायतले आफ्नो सेना बलियो बनाउन नेपालसम्म सुरा र वलिया युवाहरु खोज्न अहिलेसम्म आउँछ । तर आज संसारको शक्तिशाली सेनाहरु सुरा र बलिया युवाहरुमा होइन, तिब्रगतिका कम्प्युटर, स्वचालित जहाज -ड्रोन), क्यामेरा र स्याटेलाइटको निगरानी जस्ता प्रविधिहरुमा भर पर्न थालेका छन् । मानव संशाधनमा भन्दा त्यस्ता प्रविधिमा धेरै खर्च गर्न थालेका छन् ।

वैज्ञानिक अनुसन्धानको इतिहास हेर्ने हो भने, सैनिक अनुसन्धानहरु जहिले पनि आमनागरिकको अनुसन्धान भन्दा करिब १०, १५ बर्ष अघि हुन्छ । पेनिसिलिनको सुईदेखि जीपीएस र माइक्रोवेभसम्म, नाइलनको डोरीदेखि ड्रोनसम्मका प्रविधिहरु सेनाहरुले पहिले प्रयोग गरेपछि मात्रै नागरिक प्रयोगका लागि खुला भएका हुन् ।

त्यसकारण लाखौं मान्छेहरुको आकर्षक रोजगारीको थलो बनेको सैनिक संरचनाहरु म्ाानवमा कम, मेसिनमा ज्यादा भर पर्न थाल्नुले आम जनसमुदाय सैन्य क्षेत्रका लागि विस्तारै निकम्मा हुँदै गएको संकेत गर्दछ । अब त्यहाँ ठूलो सैन्यवल होइन, केही संख्याका कम्प्युटर चलाउने जान्ने नियन्त्रकहरु मात्रै आवश्यक पर्नेछ ।

जसरी औद्योगिक क्रान्तिले मजदुर वर्गको निर्माण गर्‍यो, अबको ठूलो प्राविधिक क्रान्तिले निकम्मा वर्ग निमार्ण गर्दैछ

अहिले मानव सैन्य र रियलस्टेटको क्षेत्रमा कम्प्युटरले मानिसलाई विस्थापित गरेजस्तै केही बर्षभित्रै मानव ड्राईभर, डाक्टर र एकाउन्टेन्ट आदिलाई कप्युटरले विस्थापित गरिदिनेछ । र,इतिहासमै पहिलोपटक ठूलो संख्याका मानिसहरु निकम्मा मात्रै होइन, रोजगारीका लागि अयोग्य ठहरिने छन् ।

हुन त मेसिनले मानिसलाई प्रतिस्थापन गर्ने प्रकृया इतिहासमा नयाँ होइन । जब २० औं शताब्दीमा कृषिमा स्वचालित प्रविधिको विकास भयो त्यस क्षेत्रबाट विस्थापित भएका कृषकहरु कारखानामा काम गर्ने मजदुरमा फेरिए । जब कलकारखानाहरु स्वचालित हुन थाले, ठूलो संख्याका मजदुरहरु सेवादायक क्षेत्रहरुमा काम गर्ने भए । तर, इतिहासमा जसरी कृषकबाट मजदुर र मजदुरबाट जनसेवकमा फेरिन मानिसलाई सजिलो भयो, भविश्यमा त्यस्तो रुपान्तरण कठिन हुनेछ । स्वचालित कार वा ट्रकबाट विस्थापित हुने ड्राइभरहरुले केही बर्षमा नै कम्प्युटर प्रोग्राम सिकेर नयाँ काम पाउने क्षमताको विकास गर्न कृषकबाट मजदुर बनेभन्दा कयौं गुणा गाह्रो हुनेछ ।

पछिल्लो समयमा मानव निर्णयहरुलाई उसका अनुभूतिले मार्गदर्शन गर्दछन्, न कि अमूक भगवानको दुतको आदेशले

रोजगारको अभावमा आर्थिक र सैन्य उत्पादनको हिस्सा बन्न नसकेपछि मानिसले राजनैतिक अधिकार (जस्तै ट्रेड युनियन खोल्ने) पनि गुमाउने छ । जसरी औद्योगिक क्रान्तिले मजदुर वर्गको निर्माण गर्‍यो, अबको ठूलो प्राविधिक क्रान्तिले निकम्मा वर्ग निमार्ण गर्दैछ । त्यसकारण एकातिर आफ्नो आयु, क्षमता, प्रतिभा, कौशल बढाएका केही विशिष्ट मानव र अर्कोतिर करोडौंको संख्यामा रोजगारविहीन, आर्थिक, सामरिक र राजनैतिक महत्व नभएका सामान्य मानव विचको अन्तर कार्लमाक्र्सले भनेको बुर्जवा र मजदुरवीचको अन्तर भन्दा निकै भयावह हुनेछ ।

हरारीले देखेको मानव भविश्यको अर्को सम्भावना भनेको मानव जातिसँग भएको निर्णय क्षमताको प्राधिकार मानवभन्दा बढी बुद्धिमान एल्गोरिदमको नियन्त्रमा पुग्ने हो । उनी भन्छन्, केही शताब्दी पहिले मानव निर्णयहरु भगवानलाई सोधेर गरिन्थ्यो । भगवानसम्म पुग्न असम्भव भएकाले भगवानको दुतका रुपमा पादरी, पुजारी, पण्डितलाई सोधिन्थो । कहिले बिहे गर्ने, कोसँग गर्ने, कुन खाना खाने, कुन लुगा लगाउनेजस्ता निर्णयहरु भगवानका दुतहरु या उनीहरुले बनाएका नियमहरु मार्फत गरिन्थ्यो । केटाकेटीको जात नमिलेका कारण दुवैले चाहे पनि बिहे गर्न पाइँदैन किनभने त्यो सम्बन्ध अमूक धर्मअनुसार बर्जित छ । अमूक जनावरको मासु खान हुँदैन, त्यो खाएमा नर्क गइन्छ । पति नभएकाहरुले रातो वस्त्र धारण गरे सामाजिक संरचनामा खलल पुग्छ आदि इत्यादि । तर, पछिल्लो समयमा मानव निर्णयहरुलाई उसका अनुभूतिले मार्गदर्शन गर्दछन्, न कि अमूक भगवानको दुतको आदेशले । मानव अनुभूति भनेको लाखौं बर्षदेखि प्रकृतिको संघर्षको क्रममा उत्पन्न जैविक एल्गोरिदम हो । त्यसैको आदेश मानेर अहिले मानव आफ्नो मनको राजा आफै भएको छ ।

तर, यतिखेर मानवको त्यो निर्णयको प्राधिकार क्रमशः कम्प्युटरतिर सर्दै जान थालेको छ । आफैंलाई सजिलो लाग्ने संधै हिँडिरहने बाटोको साटो गुगल वा त्यस्तै एल्गोरिदमले देखाउने बाटोमाथि हाम्रो भरोसा बढ्न थालेकोछ । हामीलाई थाहा नहुने सूचना (जस्तो बाटोमा ट्राफिक जाम भइरहेको कुरा) कम्प्युटरको म्यापले अर्को कम्प्युटरबाट थाहा पाएर आफूलाई अपडेट गरिसकेको हुन्छ । त्यसले गर्दा सधैं हिँडिरहने परिचित बाटोको यात्रा गर्दा पनि कुनबाटो हिँड्ने भन्ने मानव निर्णय कम्प्युटरको नियन्त्रणबाट चल्दछ ।

के पढ्दा कस्तो अनुभव भएको मात्रै होइन, कतिवेला कोसँग डेट गएको र डेट जाँदा दिमागमा के कुरा खेलेको वा कुन कफी पसलको कफीलाई मन पराएको (लाइक गरेको) जस्ता प्रत्येक सूचनाहरु कम्प्युटरमा संग्रह भएपछि र त्यसलाई खोजेका बेला हेर्न सकिने भएपछि मानिसले आफूलाई बुझेको भन्दा बढी कम्प्युटरले मानिसलाई बुझ्नेछ

एम्याजोनको इलेक्टोनिक किताब रिडर किन्डलको उदाहरण दिँदै हरारी भन्छन्, यतिखेर मानिसले किताब पढ्दैनन् बरु किताबले मानिसलाई पढ्छ । अर्थात तपाईले किताब पढ्दा कुनपेजलाई अन्डरलाइन गर्नुभयो, कुनपेज कति ढीलो छिटो पढ्नुभयो सबै सूचना किन्डलले लिएर तपाईलाई पढिरहेको हुन्छ । जतिबेला किन्डलमा शरीरको सुगर, ब्लडप्रेसर आदि नाप्ने वायोमेटि्रक सेन्सर र अनुहार चिन्ने प्रविधि (face recognition technology) जोडिनेछ, त्यतिबेला पुस्तकको कुन पाना पढ्दा तपाईको मुटुको धडकन बढ्यो वा दिमागमा खुशी या विस्मातको तरंग पैदा भयो भन्नेसम्मका सबै व्यक्तिगत अनुभव किन्डलले थाहा पाउनेछ ।

किताव पढेर सकाउँदासम्म ती व्यक्तिगत अनुभवहरु क्षणभंगुर भएर जानेछन् । तर, किन्डलले ती सबै कुरा सुरक्षित राख्नेछ र चाहेको बखत तुरुन्तै खोजेर दिनेछ ।

मानिसले आफूले पढेका किताबका पानाहरु, खाना खाएको रेष्टुरेन्ट, चढेको ट्याक्सी बिर्सन सक्छ, तर सबैको तथ्यांक राख्ने कम्प्युटरले सम्झिरहेको हुन्छ । के पढ्दा कस्तो अनुभव भएको मात्रै होइन, कतिवेला कोसँग डेट गएको र डेट जाँदा दिमागमा के कुरा खेलेको वा कुन कफी पसलको कफीलाई मन पराएको (लाइक गरेको) जस्ता प्रत्येक सूचनाहरु कम्प्युटरमा संग्रह भएपछि र त्यसलाई खोजेका बेला हेर्न सकिने भएपछि मानिसले आफूलाई बुझेको भन्दा बढी कम्प्युटरले मानिसलाई बुझ्नेछ ।

पहिला सूचनामा नियन्त्रण गरेर सेन्सरसिप लागु गरिन्थ्यो, यतिखेर गलत सूचनाको बाढी ल्याएर सेन्सरसिप लागु गरिन्छ । तथ्यांक हुनेहरुले यसरी नयाँ सेन्सरसिप लागु गर्न सक्नेछन्

त्यस्तो परिस्थितिमा व्यक्तिगत अनुभूतिका आधारमा गरिने निर्णयहरु कम्प्युटर एल्गोरिदममा सर्नु अनौठो हुनेछैन । आखिर निर्णय प्रकृया जुनै एल्गोरिदमको पनि उही नै हो । खासमा मानिसको निर्णय क्षमता कम्प्युटरको नियन्त्रणमा पुग्ने भने पनि त्यो कुरा एम्याजोन, गुगल र फेसबुक जस्ता तथ्यांकका वादशाहहरुका हातमा पुग्नेछ, जसको मन्त्र तथ्यांकवाद हो ।
प्रत्येक मानिसको इतिवृतान्त थाहा पाएपछि उनीहरुले भन्न थाल्नेछन्, यो किताब तिम्रो रुची सुहाउँदो छ, पढ । फलाना केटी वा केटासँग तिम्रो स्वभाव मिल्छ, उसँग डेट जाउ । ढिस्काना राजनैतिक पार्टीसँग तिम्रो एजेन्डा मिल्छ र तिम्रा थुप्रै साथीहरुले त्यो पार्टीलाई यसपालि भोट दिने भनेका छन्, तिमी पनि उसलाई भोट गर ।

गएको अमेरिकी राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा फेसबुक मार्फत चुनावी भोट प्रभावित गर्न खोजेको कुरा आइसकेको छ । भर्खरै सम्पन्न यूरोपको चुनावमा फेसबुक निगरानीमा थियो । हरारी लेख्छन्, नयाँ तथ्यांकवाद मौलाउँदा मानववादले भन्छ, आफ्नो अनुभूतिको आवाज सुन, तथ्यांकवादले भन्छ, एल्गोरिदमलाई सुन ।

यदि हामीले आफूभन्दा निम्सरो ठानेका प्राणीहरुको दुःखकष्टको कुनै मूल्य छैन भन्ठान्ने हो भने निकट भविश्यमा नै त्यो नियमको डन्डा खान आफूलाई अहिले नै तयार राख्नुपर्दछ

यस्ता भीमकाय तथ्यांकहरु केही मान्छेसँग हुँदा उसले त्यसलाई सकारात्मक रुपमा प्रयोग गर्न पनि सक्छ, नकारात्मक रुपमा पनि । पहिला सूचनामा नियन्त्रण गरेर सेन्सरसिप लागु गरिन्थ्यो, यतिखेर गलत सूचनाको बाढी ल्याएर सेन्सरसिप लागु गरिन्छ । तथ्यांक हुनेहरुले यसरी नयाँ सेन्सरसिप लागु गर्न सक्नेछन् ।

पुस्तकमा मानव भविश्यका यति धेरै सम्भावनाहरु प्रस्तुत गरिसकेपछि हरारी भन्छन्, यी सबै सम्भावनाहरु हुन् भविश्यवाणीहरु होइनन् । १२ औं शताब्दीमा १३ औं शताब्दीमा के हुन्छ भन्ने कुराको भविश्यवाणी गर्न सहज थियो, तर अहिले प्रविधिको द्रुत विकासका कारण २२ औं शताब्दीमा के हुन्छ भन्ने अहिलेको कल्पना बाहिरको कुरा भएको छ । अहिले नै २२ औं शताब्दीको भविश्यवाणी गर्नु समयको वर्वादी मात्रै हो । अब आउने विशिष्ट मानवले हामीलाई कस्तो व्यवहार गर्ला भन्ने कुरा हामीले अन्य जनावरलाई अहिले कस्तो व्यवहार गरिरहेका छौं भन्ने कुराले संकेत गर्छ । त्यसकारण अहिले आफू शक्तिशाली हुँदा आफूले अन्य प्रजातिमाथि थोपरेको कष्ट, पीडा र पृथ्वीमाथिको दोहनप्रति जिम्मेबार हुन उपयुक्त हुने उनको सुझाव छ ।यदि हामीले आफूभन्दा निम्सरो ठानेका प्राणीहरुको दुःखकष्टको कुनै मूल्य छैन भन्ठान्ने हो भने निकट भविश्यमा नै त्यो नियमको डन्डा खान आफूलाई अहिले नै तयार राख्नुपर्दछ ।

अन्त्यमा, कम्प्युटरले मानवले भन्दा बढी बुद्धि (intelligence) हासिल गर्ला, तर बुद्धिमान हुनु र चेतनशील (consciousness) हुनु भनेको फरक कुराहरु हुन् । हरारी थप्छन्, प्रविधि भनेको निर्धारणात्मक (deterministic) हुँदैन । अर्थात यसले त्यो वा यो गर नगर आफैं भन्दैन । त्यसको प्रविधि प्रयोगको नैतिक मापदन्डको निर्धारण फेरि पनि मानवले नै गर्ने हो । अहिले विशिष्ट मानवहरुको निमार्णमा लागेका व्यक्ति, कम्पनी र सरकारहरुले त्यसको सम्भावित नकारात्मक पक्षहरुका बारेमा सचेत हुनैपर्दछ । २१ औं शताब्दीको आधारभूत नैतिक प्रश्न के मानवसँग प्रकृतिको चलिआएको नियम र यसको परिणामलाई फेरवदल गर्ने एकल अधिकार छ ?

पुस्तकको विट मार्दै हरारी लेख्छन्, विज्ञानले भनेजस्तै के साँच्चै जीवहरु भनेको एल्गोरिदम र जीवन भनेको तथ्यांक प्रशोधन मात्रै हो ? बुद्धि र चेतना छुटि्टँदै जाँदा कुन बढी महत्वपूर्ण हुन्छ ? चेतना नभएको तर तीक्ष्ण बुद्धि भएको एल्गोरिदमले हामीलाई आफैंले भन्दा बढी बुझ्न थालेपछि मानव समाज, राजनैतिक अवस्था र दैनिक जनजीवन कस्तो होला ?

यो पनि पढ्नुस्

मानव इतिहास र भविष्यको लेखाजोखा (भाग एक)

अनलाइन खबरडट कम । २०७४ साउन २ गते

मानव इतिहास र भविष्यको लेखाजोखा (भाग एक)

Posted on June 2, 2017     Leave a Comment

अहिले पृथ्वीको भविष्य र यहाँ रहेका करिब ८७ लाख प्रजातिको अस्तित्व यहाँ पाइने एउटा प्रजातिको निर्णयमा कैद छ । मात्रै एक लाख वर्षअघि अफ्रिकाको जंगलमा आफ्नो अस्तित्व रक्षाको लागि संघर्षरत उक्त प्रजाति अर्थात् मानव (वैज्ञानिक नाम होमो सेपियन्स् homo sapiens ल्याटिन शब्दको अर्थ बुद्धिमान व्यक्ति) यति छोटो समय मै कसरी विश्वविजेता बन्न सफल भयो ? क्रमिक विकासको तिथिमितिमा एक लाख वर्ष भनेको निकै छोटो समय हो । किनभने पृथ्वीको उत्पत्ति भएको नै ४ अर्ब ६० करोड वर्ष भइसक्यो ।

पृथ्वीमा पहिलो एक कोषीय जीव ३ अर्ब ८० करोड बर्ष अघि, बहुकोषीय जीव २ अर्ब १० करोड वर्षअघि, स्तनधारी प्राणी ६ करोड ३० लाख बर्ष अघि र मनुष्य जाति एप्स (apes) २ करोड वर्षअघि देखा परेका थिए । मानव जाति चिम्पाञ्जीसँग छुटि्टई भिन्न भएको नै ६० लाख वर्ष पुगिसकेको छ र आधुनिक मानव प्रजातिसँग मिल्ने प्राचीन मानव जातिहरु होमो (homo) जातका २० लाख वर्षअघि देखि नै यस पृथ्वीमा पाइन थालेको हो ।

झन्डै २ लाख वर्षअघि यस पृथ्वीमा देखा परेको (अहिलेसम्म पाइएको सबैभन्दा पुरानो आधुनिक मानव अवशेष १ लाख ६० हजार वर्षअघिको छ) आधुनिक मानव अर्थात् हाम्रो प्रजाति होमो सेपियन्स्ले अघिल्लो एकलाख बर्ष प्रभाव र महत्वको हिसाबले निरीह भएर अन्य जीवहरुकै हैसियतमा बितायो- जन्मने, बाँच्नको लागि संघर्ष गर्ने, सन्तान उत्पादन गर्ने र मर्ने ।

पछिल्लो एक लाख वर्षमा त्यस्तो के भयो जसले गर्दा मानव प्रजातिले करोडौं वर्षअघिदेखि यस ग्रहलाई घर बनाइरहेका अन्य लाखौं जीवजन्तुहरु रुख, कीरा, चराचुरुङ्गी र आफ्नो उत्पत्तिको हाँगोबाट छुटि्टएको चिम्पान्जीलाई क्रम विकासको दौडमा धेरैपछि छाडिदियो र विश्वभरि एकछत्र राज गर्न सफल भयो ?

प्राचीन मानवहरुले लाखौं वर्ष पृथ्वीमा ढुंगा खोपेर बिताए र बिलाए । तर, आधुनिक मानवको एक प्रजाति चन्द्रमा र मंगल ग्रहको धुलो अध्ययन गर्ने कसरी भए ? विगत ७० हजार बर्षदेखि अहिलेको पृथ्वीमा निरन्तर कब्जा जमाउँदै गइरहेको मानव प्रजाति भविष्यमा पनि यति नै प्रभावशाली विजेता रहिरहला ? वा ऐतिहासिक क्रमिक विकासको दौड उसले जसरी हिजो अरुलाई पछार्याे त्यसैगरी आफू पनि पछारिएला ? उसलाई पछार्ने को हुन सक्ला ? यो लेखमा त्यस्ता प्रश्नहरुको उत्तर यूवल नोआ हरारीका पछिल्ला दुई पुस्तक सेपियन्स्ः अ व्रिफ हिस्ट्री अफ ह्युमनकाइन्ड (२०१४) र होमो दिअस्ः अ वि्रफ हिस्ट्री अफ टुमरो (२०१७) को सेरोफेरोमा केन्द्रित भएर खोज्ने प्रयास गरिएको छ ।

यी पुस्तकमा नभएका वैज्ञानिक तथ्यहरु पनि यहाँ समेटिएको छ, त्यसकारण यो आलेख दुवै पुस्तकको समीक्षा तथा संलेषण हो ।

हिब्रु विश्वविद्यालय इजरायलमा इतिहासका प्राध्यापक अक्फोर्ड ग्याजुयट यूवल नोआ हरारीले सेपियन्स पुस्तकमा आधुनिक मानवको पछिल्लो ७० हजार बर्षको इतिहासलाई विचारोत्तेजक ढंगले वर्णन गरेका छन् । उक्त पुस्तककै श्रृंखलाको रुपमा प्रकाशित दोस्रो पुस्तक होमो दिअस्मा मानव प्रजातिको भविष्यका संभावनाहरु (उनको शब्दमा प्रक्षेपण होइन) औंलाएका छन् । निश्चित रुपमा ७० हजार बर्षको मानव इतिहासलाई ४१६ पृष्ठमा लेख्नु चुनौतीपूर्ण र कठिन कार्य हो । तर, हरारीले आधुनिक मानवको विकास क्रममा छरिएर रहेका बैज्ञानिक र ऐतिहासिक तथ्यहरुलाई यसरी जोडेका छन् कि गैर-आख्यान पुस्तकले पाठकहरुलाई आख्यानले जस्तै लामोसमयसम्म बाँधि राख्छ र पाठक मस्तिष्क नै हल्लाउने थुप्रै प्रश्नहरुजन्माइदिन्छ ।

भाषागत रुपमा अब्बल र उत्कृष्ट शैलीको प्रस्तुतीले उक्त पुस्तक लामो समयसम्म संसारभर ३० भाषामा अनुदित भएर बेष्ट सेलर मात्रै भएन, विल गेट्सदेखि मार्क जुकरवर्गसम्मको पुस्तक सूचीमा चढ्न सफल भयो । एक अन्तर्वार्तामा बाराक ओवामाले जीवनमा एकपल्ट पढ्नैपर्ने पुस्तकको रुपमा उक्त पुस्तकको नाम लिइदिए, जसले हरारीलाई इजरायलको एउटा विश्वविद्यालयमा अरुले खासै नरुचाएको विषय-इतिहास पढाउने प्राध्यापकबाट विश्वविख्यात बौद्धिक व्यक्तिको रुपमा चिनायो ।

यस पृथ्वीमा २० लाख बर्ष अघिदेखि नै विभिन्न प्रजातिका प्राचीन मानवहरु थिए तर इतिहास थिएन । एक सयबर्ष अघिसम्म पनि होमो इरेक्टस्, नियाण्डरथल लगायत कम्तिमा ६ प्रजातिका मानवहरु पृथ्वीमा हिँडडुल गरिरहेको वैज्ञानिक विश्वास छ । उनीहरु दुई खुट्टे जनावर मात्रै थिएनन्, उनीहरुको मस्तिस्क पनि आधुनिक मानव जतिकै ठूलो र विकसित थियो । उनीहरुले पिस्ने, घोच्ने जस्ता ढुंगे औजारहरु पनि चलाउन सक्दथे । तर, पनि ती मानवहरु विभिन्न हिंस्रक जनावरसँग डराएर, वनस्पति, किराफट्याङ्ग्रा र मौका मिल्दा अन्य ठूला मांसहारी जनावरले शिकार गरेर छोडेका जुठोपुरो खाएर बाँचिरहे लाखौं वर्षसम्म पनि । त्यतिबेलाको मानव जीवनको मूल्य कीरा-फट्याङ्ग्राको भन्दा बढी थिएन ।

तर करिब ७० देखि ३० हजार बर्ष यताका मानवहरु एकाएक एक अर्का विच भाषागत संवाद गर्न सक्ने भए । त्यो कसरी संभव भयो ? धेरैको विश्वास छ, जैविक प्रकृयामा यदाकदा भइरहने अनुवांशिक उत्परिवर्तन जेनेटिक म्युटेसन (genetic mutation) को कारण । अनुवांशिक उत्परिवर्तनले मानव मस्तिष्कमाल्याएको फेरवदलले गर्दा मानवले आफूले कहिल्यै नदेखेको, नसुनेको, नछामेको र नछोएको कुराको बारेमा सोच्न सक्ने भयो । अर्थात मानवमा कल्पनशिलताको विकास र त्यसलाई संचार गर्नसक्ने क्षमताको विकास भयो । उक्त विकासक्रमलाई हरारीले संज्ञानात्मक क्रान्ति (cognitive revolution) को चरण भनेका छन् । पुस्तकको चार भागमध्ये एकभाग यसैमा केन्द्रित छ ।

त्यहि कल्पनशीलतामा आधारित भएर मानवले विभिन्न मिथकहरु र कथाहरुको निर्माण गर्न सक्यो । वस्तुगत रुपमा कतै नभेटिने तिनै मिथकहरु जस्तै धर्म, पैसा, राज्य, ठुला कर्पोरेशन, संविधान, मानव अधिकार समयक्रममा यति शक्तिशाली भैदियो कि त्यसमा ठूलो संख्यामा मानवहरुले विश्वास गर्न थाले । त्यसले गर्दा अरबौं संख्या हुँदा पनि मानवहरुवीच एक अर्कामा लचिलो सहकार्य र सहयोग संभव भयो जुन अन्य प्रजातिमा संभव भएन । लाखौं करोडौंको संख्याका मानववीच सम्भव हुने सहकार्यको कारण एकल रुपमा अन्य जनावरभन्दा निरिह र कमजोर भएता पनि सामुहिक रुपमा मानव प्रजातिले विकासक्रममा सबैलाई पछि पारिदियो ।

एकापसमा सहकार्य अन्य प्रजातिहरुमा पनि नहुने होइन । मौरी वा कमिलाले आफ्नो प्रजातिमा मिलेर काम गर्दछन् । चिम्पान्जी वा ब्वाँसोले आफ्नो समूहमा मिलेर शिकार गर्दछन् । तर, उनीहरु सीमित संख्यामा मात्रै मिलेर बस्दछन् । उनीहरुले पनि आफूमाथि आइलाग्ने खतराको सूचना एकआपसमा दिने गर्दछन् । संवाद गर्छन् । तर, त्यस्तो संवादमा वस्तुगत तथ्य मात्रै हुन्छ, मानव समाजको जस्तो कथा हुँदैन । चिम्पाञ्जीको संसारमा बाघ हुन्छ तर, लक्ष्मीको बहानको रुपमा हुँदैन । त्यहाँ मुसा भएता पनि त्यसमा कल्पनाको गणेश भगवान चढ्दैनन् । हरारीको शब्दमा, कामदार मौरीले मजदुर युनियन बनाउँदैनन् र रानी मौरीको विरुद्ध गणतन्त्रको माग पनि गर्दैनन् ।

उनीहरुको संसारमा सबैले विश्वास गर्न खालको मिथक नभएको हुनाले मानव डीएनएसँग ९९ प्रतिशत मिल्ने डीएनए बोकेका चिम्पाञ्जीहरु ५० भन्दा बढी संख्यामा भएमा एक आपसमा लडाई गर्न थाल्दछन् । तर, अरबौं संख्यामा भए पनि मानवहरु एउटै धर्मको नियममा बाँधिएर बस्छन् । करोडौं संख्याका मानवहरु एउटै राज्यको नियम कानुन मानेर बस्छन्, आफूले मेहनत गरेर कमाएको पैसाको कर तिर्छन् । अन्य जनावरहरुको संसारमा पैसा अर्थहीन छ, तर विश्वभर भएका सबै मानवले पैसालाई औधीमाया गर्छन् ।

धेरै मान्छेहरु मानवले गहुँ वा गाईलाई घरपालुवा बनायो भन्छन् त्यसो होइन, बरु गहुँ वा गाईले गर्दा मानव घरपालुवा भयो । हरारी तर्क गर्छन्, कृषि क्रान्ति मानव इतिहासको सबैभन्दा ठूलो घोका थियो

हरारी लेख्छन्, ओसामा विन लादेनले अमेरिकी धर्म, संस्कृति र राजनितिलाई असिम धृणा गर्दथे यद्यपि अमेरिकी डलरसँग भने उनको गाढा प्रेम थियो । हरारीको कथन छ, मानव निर्मित मिथकहरु राजा वा धर्म सबै ठाँऊमा सफल भएनन् । तर, पैसा सफल भयो । पैसा मानव इतिहासको सबैभन्दा उन्नत आविष्कार हो, जसले गर्दा अपरिचित मानववीच पनि विश्वास र सहकार्यको सम्बन्ध संभव भयो ।

रोचक कुरा धर्म, राज्य र पैसा सबै मान्छेले बनाएको भ्रम वा मिथक मात्रै हो, वस्तुगत यर्थाथ होइनन् । वास्तविक संसारमा ती चिजहरुको भौतिक उपस्थिति कतै पनि छैन् । धर्मका नाममा बनाइने मन्दिर वा मस्जिद वस्तुगत यर्थाथ हो, त्यो भेटिन्छ । तर धर्म सिर्फ मानव मस्तिष्कको उपज हो । राष्ट्र वा राष्ट्रवाद हाम्रो कल्पनाको उपज हो । तर, त्योसँग जोडिएको भूगोल वा जनता वस्तुगत सत्य हो ।

त्यस्तै पैसा बनाइने कागज वा सिक्कामा प्रयोग हुने धातु वस्तुगत यर्थाथ हो तर त्योसँगै जोडिएको मूल्य भने मानव निर्मित भ्रम वा विश्वास । हरारी अगाडि तर्क गर्छन्, मानव वाहेकका जनावरहरुको संसारमा एउटा मात्रै सत्य हुन्छ, वस्तुगत सत्य । तर, मानव समाजमा वस्तुगत सत्यसँगै कल्पनिक यर्थाथ पनि हुन्छ र ठूलो संख्याका मानवले त्यसलाई मानेपछि त्यो कुरा भौतिक रुपमा नभए पनि अन्तर वस्तुगतसत्य बन्छ ।

आज कसैले पनि खोज्दा नभेटिने धर्म, राज्य, पैसा, मानवअधिकार, नियम कानुन जस्ता काल्पनिक कुरा छैनन् भन्दैनन् बरु सबैले तिनलाई विश्वास गर्छन् । यी मानव निर्मित अवधारणाहरु वस्तुगत यर्थाथसँग यसरी जेलिएका छन् कि त्यसको अस्वीकार गर्ने अवस्था नै छैन् ।

यस्तै भ्रमहरुको निरन्तर आविष्कार र प्रयोगले मानवप्रजातिलाई अन्य प्रजातिभन्दा फरक बनायो । हरारी भन्छन्, एक काइँयो केरा बोकेर बसेको चिम्पाञ्जीलाई अर्को चिम्पाञ्जीले पैसा दिन्छु, केरा देऊ भनेर फकाउँदा होस् या तिमीले बोकेको केरा ऊ त्यहाँको ढुंगामा लगेर नचढाएमा तिमी मरेपछि स्वर्ग जान पाउदैनौं भनेर डरधम्की देखाउँदा होस्, उसले वास्ता नै गर्दैन । न त केरा नै दिन्छ । किनभने उसको नजरमा ढुंगा भनेको भौतिक वस्तु मात्रै हो । तर, मानवको अदभुत क्षमता के भैदियो भने उसले प्रत्येक ढुंगामा कथा बुन्न सक्छ र आफुजस्तै अरुको विश्वास जितेर त्यसमा ढोगाउन, पुजाउन र ढुंगाका नाममा आफूसँग भएका प्रियवस्तुहरुको त्याग गराउन सक्छ । कागजको टुक्रामा मूल्यको काल्पनिक विश्वास भरेर आफू जस्तै अरुलाई दिनभरि काममा जोताउन सक्छ । अपरिचित देश, फरक भाषा र संस्कृति भएको ठाँउमा गएपनि कागजको टुक्राको भरमा पेट पाल्न सक्छ, बाँच्न सक्छ । त्यही अद्भुत क्षमताका कारण पृथ्वीमा धेरै पछि आएको मानवले शहर बनायो, चिम्पाञ्जीले सकेनन् । त्यसैले त आज मानव निर्मित शहरको चिडियाखानामा मान्छेका मनोरञ्जनको साधन बनेर चिम्पाञ्जीहरु कैद भए । सायद एक लाख बर्षअघि त्यो कुरा कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा थियो, किनभने एकल चिम्पाञ्जी एकल मानवभन्दा कयौं गुणा शक्तिशाली हुन्छ ।

क्रमिक विकासको यस रोमाञ्चक यात्रामा मानवलाई यहाँसम्म ल्याउने सहयोग गर्ने दोश्रो ठूलो परिवर्तनकारी घटना लगभग ११ हजार बर्ष पहिले भयो (कतिपय वैज्ञानिकहरु यस मितिसँग असहमत छन्, नयाँ अध्ययनहरुका अनुसार मान्छेले कुकुर पाल्न थालेको १५ हजार बर्ष भइसक्यो) । मिति जे भए पनि मानिसहरु खेती गर्न सक्ने भए, जसलाई हरारीले कृषि क्रान्तिको चरण भनेका छन् । कृषि क्रान्तिसँगै पृथ्वीमा मानव प्रभाव बढ्न थाल्यो । खेती हुन थालेपछि खानाको आपूर्ति बढ्यो । त्योसँगै खानेमुखहरु बढे ।

कृषियुग भन्दा पहिले लाखौं बर्षसम्म पनि केही लाखमै सीमित मानव जनसंख्या घातांकीय हिसाबले बढेर केही हजार वर्षयता ७ अरब पुगिसकेको छ । जसको प्रमुख कारण त्यही आदिम कृषिको बलमा भएको औद्योगिक कृषिको विकास नै हो । पुस्तकको दोश्रो भाग यसैमा केन्दि्रत छ ।

कृषि क्रान्तिसँगै इतिहासमै पहिलोपल्ट मानवले प्रकृतिको कानुन फेर्ने दुस्साहस गर्‍यो । ४ अरब बर्षदेखि पृथ्वीमा एउटै मात्रै कानुनी प्रणाली थियो, प्राकृतिक छनौटको सिद्धान्तमा आधारित प्रणाली । तर, कृषिक्रान्ति मार्फत मानवप्रजातिले त्यस सिद्धान्तलाई चुनौति दिँदै मानव छनोटको प्रणाली स्थापना गर्न थाले । आफुलाई आवश्यक चिज छनौट गर्ने, त्यसको संरक्षण गर्ने र हुर्काउने । गँहुदेखि गाईसम्म, काजुदेखि कुखुरासम्म मानवीय आवश्यकताका जीवजन्तुहरुले क्रमिक विकासमा ठूलो फड्को मारेर विश्वभर फैलिए ।

आठ हजार बर्षभन्दा अघि मध्यपूर्वको मैदानमा मात्रै पाइने एउटा सामान्य घाँस, जसलाई हामी गहुँ भन्छौं, आज विश्वको २४ करोड हेक्टर जमिन ओगट्न सफल भयो । योग्य मात्रै बाँच्ने प्रकृतिमा गहुँको यो विशाल फैलावट क्रमिक विकासको हिसाबले ठूलो सफलता हो । धेरै मान्छेहरु मानवले गहुँ वा गाईलाई घरपालुवा बनायो भन्छन् त्यसो होइन, बरु गहुँ वा गाईले गर्दा मानव घरपालुवा भयो । हरारी तर्क गर्छन्, कृषि क्रान्ति मानव इतिहासको सबैभन्दा ठूलो घोका थियो ।

जंगली युगमा सिंगो मैदान, खोला, जंगल र खुल्ला आकाश मानवका बासस्थान थिए । तर, कृषि युगपछि मानवहरु खेती हुने ठाँउ नजिकै घामपानी छल्ने, अन्नपात थन्काउन मिल्ने, माटोढुंगाले बनेका ससाना संरचनामा कैद भए, जसलाई घर भनियो ।

कृषि युगले ल्याएको अर्को महत्वपूर्ण परिवर्तन भनेको त्यसपछिका मानवमा भविष्यप्रतिको चिन्ता देखिन थाल्यो । खेती नफले के खाने ? मौसम बिगि्रएर वा असिना परेर बाली सखाप पो हुने हो कि ? भविश्यको चिन्तासँगै अन्नहरु सञ्चय गर्न थालियो र त्योसँगै अनाज फल्ने माटोको माया हुर्कियो । त्यो सोच नै एक किसिमको सामाजिक र राजनैतिक प्रणालीको आधारशिला थियो, हरारी लेख्छन् ।

फिरन्तेबाट एकै ठाँउमा बस्नेमा फेरिएपछि गाउँ बन्न थाल्यो । केही सय मान्छे बस्ने पृथ्वीको पहिलो मानव वस्ती जेरिक्को गाउँ (अहिलेको प्यालेष्टाइन भएको ठाउँमा) ईसापूर्व ८५०० मा बन्यो । युफेटस्, सिन्धु र यल्लो नदीका किनारहरुमा गाउँ देखा परे । गाउँपछि शहर र केही गाउँ-शहर मिलेर साम्राज्य बन्यो । र, लगभग २५०० बर्ष पहिले पृथ्वीमा संगठित साम्राज्यको जन्म भयो ।

साम्राज्यसँगै पृथ्वीका विभिन्न ठाउँहरुमा नयाँ मिथकहरु, जस्तै- लिखित अलिखित कानुन संस्कृति, स्वर्ग-नर्क, भाग्य विधाता, भगवान-राक्षस, माथिल्लो जाति-तल्लो जाति, महिला-पुरुष आदि विभेदहरु जन्मिए । शासन व्यवस्थाको उत्पत्ति भयो । एकथरि मान्छेहरु आफूले उब्जाउ गरेको कृषिबाट कर तिर्न बाध्य भए, अर्काथरि त्यसैमा राज गर्ने शासक बने ।

जब राज्यमा शासितको संख्या बढ्न थाल्यो, उनीहरुलाई कर उठाउन समस्या पर्यो । कुन किसानले, कुन बर्ष, कति तिर्‍यो ? तिर्‍यो वा तिरेन ? सबैको हिसाब सम्झिएर साध्य भएन । किनभने अफ्रिकाको घाँसे मैदानमा भाग्ने, छल्ने र बच्नेक्रममा विकास भएको मानव मस्तिष्क त्यति धेरै सूचना संग्रह गर्न सक्ने अंग थिएन । मानव दिमागमा हिसाब-किताब राख्न नसक्ने भएपछि जन्मियो -नम्बर र लेख्ने प्रणाली ।

राज्यमा धेरै गाउँ भएपछि गाउँहरुवीच आवत-जावत बढ्न थाल्यो र मानवका आर्थिक र सामाजिक आवश्यकताहरु बढ्न थाले । एकपछि अर्को नयाँ सुविधाको खोजीको कहिल्यै समाप्त नहुने असिमित दौडमा सामेल भयो मानव । वृहद आवश्यकताले काममा विशिष्टिकरण ल्यायो । घर बनाउने, खेती गर्ने, पशुपाल्ने, फलफूल लगाउने, विरामी हेर्ने फरक फरक पेशाका मानवहरु देखा परे ।

यी फरक सीप भएका मानववीच धेरै वस्तु र सेवाको विनिमयको लागि भरपर्दो र चुस्त सटही माध्यम चाहियो । त्यसले मानव कल्पनशीलताको सर्वोकृष्ट आविश्कार अर्थात पैसा जन्मायो ।

चार हजार बर्ष पहिले शुरुमा अफ्रिका र दक्षिण एशियातिर समुद्री जीव काउरी (cowry) को खपटा पैसाको रुपमा प्रयोग हुन थाल्यो । हरारी लेख्छन्, चाहे खपटा होस् या आधुनिक कागजको डलर, बस्तु जेजस्तो भए पनि त्योसँग जोडिएको मूल्य र त्यसप्रतिको आम विश्वास महत्वपूर्ण थियो । आज विश्वमा पैसा भनेको कागजी नोट वा सिक्का होइनन्, त्यो फगत विश्वास मात्रै हो । त्यसैले, हरारी लेख्छन्, आज विश्वभरि भएका कूल मौद्रिक सम्पत्तिमध्ये ९० प्रतिशत पैसा त बैंकहरुको कम्प्युटरको हिसावमा मात्र सीमित छ ।

हरारीका अनुसार, मिथकका रुपमा निर्माण भएका साम्राज्य र पैसा जतिकै महत्वपूर्ण तेश्रो कुरा रिलिजन वा धर्म हो (हुन त रिलिजनको ठ्याक्कै अर्थ धर्म होइन भन्ने जमात ठूलो छ) । आज विश्वमा कुनै पनि मानव यी तीन कुरा धर्म, राज्य र पैसाबाट अछुतो छैन् । उनी भन्छन्, रिलिजनलाई अहिले मानिसहरु विभेद, मतभेद र फुटको स्रोतको रुपमा हेर्छन् । तर, इतिहासमा रिलिजनले मानवजातिको एकीकरण र सहकार्यमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । मानव कल्पनामा निर्मित सामाजिक संरचना वृहद हुँदै जाँदा सामाजिक सम्बन्धहरु कमजोर बन्न पुगे र कतिपय अवस्थामा निकम्मा बने । त्यसलाई बलियोसँग बाँधिराख्न त्यही समाजले चाहेको वा त्यसबाट स्वीकृत भएको नियम कानुन अपुग बन्न पुग्यो । मानवभन्दा पर अन्य केही दैवी शक्तिद्वारा निर्मित मूल्य र मान्यताको आवश्यकता टड्कारो भयो । तिम्रो भाग्यमा कुनै शक्तिले यस्तै लेखिदिएछ वा फलाना भगवानका अनुसार तिमीले यो कुरा खायौ भने मरेपछि नर्क जान्छौ वा यसो गर्‍यौ भने स्वर्ग जान्छौं जस्ता मिथकहरु निर्माण भए ।

हरारी लेख्छन्, अहिलेसम्म सबै धर्मको केन्द्रीय सोच हामीभन्दा पर अर्को कुनै अदृश्य शक्ति छ र त्यसैको मूल्य मान्यता र खटनपटन मार्फत हामी चलेका हौं भन्ने नै हो ।

अहिले धर्म, पैसा र राज्यमा आधारित भएर प्रत्येक मानवले एकआपसमा सहकार्य गरिरहेका छन् । त्यसकारण हरारीले मानवजाति एकीकरणको सुत्रका रुपमा यी तीन कुराहरुलाई मानेका छन् । पुस्तकको तेस्रो भाग मानवजातिको एकीकरणमा केन्द्रित छ । जहाँ धर्म, पैसा र साम्राज्यको विविध आयामहरुका बारेमा चर्चा गरिएको छ ।

वेबिलोन जस्तो ठूलो साम्राज्य बनाए पनि, इजिप्टमा भीमकाय पिरामिड खडा गरे पनि आज भन्दा ५०० बर्ष अघिसम्म पनि पृथ्वीमा मानव प्रभाव खासै धनीभूत र शक्तिशाली भएको थिएन । कृषि क्रान्तिपछि पनि प्रतिव्यक्ति उत्पादन सधैं स्थिर रह्यो । १६ औं शताब्दीमा स्पेनिस म्यागेलान एक्स्पीडिसन भन्दा अघि यस संसारको परिक्रमा कुनै मानवले पनि गरेका थिएनन् । मानवलाई यस संसारमा भएका ९९.९ प्रतिशत जीवजन्तु र परिस्थिकीय प्रणालीका बारेमा ज्ञान थिएन । त्यही अज्ञानताको महसुस गर्ने बेलामा मानवलाई चेत भएको हुनुपर्छ, जीवन र जगतको अध्ययन नगरेसम्म आफ्नो क्षमताको अभूतपूर्व बृद्धि सम्भव छैन ।

मानवले आफ्नो अज्ञानतालाई स्वीकार गरेर प्रगतिको चेतना हासिल गर्‍यो । पछिल्लो चरणमा यही प्रगतिवादी अवधारणा आर्थिक अवधारणामा रुपान्तरण भयो, जसको एकमात्र उद्देश्य उत्पादन, व्यापार र पुँजीको वृद्धिमा केन्द्रित थियो । जसले पुँजीवादी अवधारणा जन्मायो । जब उत्पादन बढाउने र पुँजी बृद्धिको पुँजीवादीको भोक र आर्थिक उत्पादनसँगै शक्ति आर्जन गर्ने साम्राज्यवादीलालचले वैज्ञानिक क्रान्तिमा आफनो प्रगति देखे, क्रमिक विकासको यात्रामा मानव दौड सुपरसोनिक जहाजको गतिमा कुद्न थाल्यो ।

दुई सय वर्ष पहिले वाष्प इञ्जिन बनाउने कामदेखि सिलिकन भ्यालीमा प्रत्येक दिन उत्पादन हुने ग्याजेट निर्माणका पछाडि निरन्तर उत्पादन बढाउने र पुँजी बृद्धि गर्ने पुँजीवादी मान्यताले काम गरिरहेको छ ।

हरारी लेख्छन्- आधुनिक विज्ञान कहिल्यै पनि पुँजीवादबाट अलग भएको छैन । पुँजीवादले आधुनिक विज्ञानको विकासमा मुख्य भूमिका खेल्यो नै, त्योसँगै यूरोपिय साम्राज्य विश्वभर फैलाउन पनि मद्दत गर्‍यो । तिनै वैज्ञानिक खोज र आविष्कारको वलमा आर्थिक उत्पादन बढ्यो र साम्राज्यहरु झनै धनी र शक्तिशाली भए ।

प्रन्ध्रौं शताब्दीमा क्रिस्टोफर कोलम्बसले व्यापारको नयाँ मार्ग पत्ता लगाएर त्यसबाट प्रशस्त धन कमाउने योजना पोर्चुगलको राजा जोन द्वीतीयलाई सुनाए । राजाले ज्यान गए टेरेनन् । उनले त्यो योजना इटाली, फ्रान्स र इंगल्याडका व्यापारीहरुलाई पनि सुनाए । तर, कसले टेरपुच्छर लगाएनन् । अन्त्यमा स्पेनिस साम्राज्यकी रानीलाई आफ्नो योजनामा मनाउन सफल भए उनी । उक्त योजना अन्र्तगत आधुनिक अमेरिका स्पेनिस साम्राज्यको कब्जामा पुग्यो । त्यहाँको सुन र चाँदी खानी, चिनी र सुर्तिको व्यापारले स्पेनिसहरु धनी भए । नयाँ खोज गरेर धनी हुने योजना कोलम्वसका पालादेखि जुकरवर्गको पालासम्म पनि जारी छ । मानव क्रमिक विकासको पछिल्लो पाँच सय बर्ष अज्ञानताबाट ज्ञानको खोजी गर्ने क्रममा वैज्ञानिक अध्ययन, अनुसन्धानमा केन्दि्रत भएको छ । जसलाई हरारीले वैज्ञानिक क्रान्तिको चरण भनेका छन् । पुस्तकको अन्तिम भाग यसैमा केन्दि्रत छ ।

प्रत्येक नयाँ वैज्ञानिक खोज पछाडि राजनैतिक र आर्थिक स्वार्थ लुकेको हुन्छ । नयाँ खोजीले प्रगति जन्माउँछ भन्ने अवधारणाले औद्योगिक क्रान्ति शुरु भयो । औद्योगिक क्रान्तिको सफलता भनेको त्यसले उर्जाको अथाह स्रोतमा मानव अधिपत्यको बाटो खोल्यो । त्यसभन्दा पहिले उर्जाको स्रोत मानिस वा जनावरको शरिर मात्रै थियो, जोत्नेदेखि बोक्ने र मेसिन चलाउनेसम्म । त्यसलाई आधार दिने काम वनस्पतिले सूर्यको प्रकाश ग्रहण गरेर बनाउने उर्जाले गर्दथ्यो । औद्योगिक क्रान्तिसँगै मानवले उर्जालाईर् एक रुपबाट अर्को रुपमा बदल्न सफलता प्राप्त गर्‍यो । यातायातका भीमकाय सञ्जाल बने र वस्तु निर्माणमा वरिपरिको वातावरणमा मात्रै भर पर्नुपर्ने चरण सकियो । यतिखेर मानव पृथ्वी बाहिरको ग्रहबाट बहुमूल्य धातु ल्याउनेसम्म सोच्छ ।

औद्योगिक क्रान्तिपछि जैविक इन्धनको व्यापक प्रयोगले मानव प्रगतिको रेल बुलेट टे्रनको स्पीडमा कुद्न थाल्यो । भ्याक्सिन, औषधीलगायत स्वास्थ्य क्षेत्रमा भएका आविश्कारहरुले जनसंख्या मात्रै बढाएन, मान्छेको आयु बढायो, शिशु मातृ मृत्युदर घटायो । मान्छेले प्रतिदिन ग्रहण गर्ने क्यालोरी पनि बढ्यो । समग्रमा कृषि क्रान्ति भएको हजारौं बर्षपछिसम्म पनि अचल रहँदै आएको प्रतिव्यक्ति उत्पादन परिणाम आकाशियो ।

औद्योगिक क्रान्तिपछिको पछिल्लो ५० वर्ष सूचना र जैविक प्रविधि क्रान्ति भयो । यस चरणमा मानवले लाखौं बर्षदेखि आफ्नो प्रगतिको वाधक बनेको भोक, रोग र युद्धमाथि विजय प्राप्त गर्‍यो । उनीहरुले हजारौं बर्षदेखि पुकारेका विभिन्न दैवीशक्तिहरुको बलमा भन्दा मानव चेतनाको विकासले ती सबै कुरा सम्भव भयो । यतिखेर मानवहरु कम खाएर होइन, बढी खाएर रोगी हुने र मर्ने भएका छन् । पछिल्लो समयमा विश्वमा मानव हिंसाबाट मर्नेहरुको संख्याभन्दा आत्महत्या गरेर मर्ने वा बढी खाएर मर्नेको संख्या बढी छ । विश्वभर मानव हिंसा घटेको छ । इतिहास मै हामीले बाँचेको समय सबैभन्दा शान्तिपूर्ण समय हो । हरारी लेख्छन्, यतिखेर पहिलोपटक बारुदभन्दा चिनी बढी खतरनाक हुन पुगेको छ ।

पछिल्लो ५० बर्षमा विकास भएको जैविक प्रविधि र जेनेटिक इन्जिनियरिङको बलमा मानव प्रकृतिको छनौटको सिद्धान्तको समीकरण बदल्ने मार्गमा लागेको छ । प्राकृतिक छनौटको ठाँउमा मानवको बुद्धिमत्तापूर्ण छनौट आएको छ । यतिखेर विश्वभरका वैज्ञानिक प्रयोगशालाहरु मानवले कुनैबेला कल्पना गरेका दैवी सृष्टिजस्तै जैविक सृष्टिमा लागेका छन् । उक्त जैविक वस्तुमा आफूले चाहेको गुण, रुप र स्वाद भर्दैछन् । कुनैबेला अफ्रिकाको घना जंगलमा निरीह जीवन बिताएको एउटा प्रजाति आज अथाह शक्ति आर्जन गरेर सिंगो पृथ्वीको मालिक बन्न पुगेको छ । तर, त्यसका पछाडि यस पृथ्वीमा रहेका अन्य प्रजातिको पीडा र बेदना लुकेका छन् । त्यसभित्र प्रकृतिको व्यापक दोहनको मूल्य छ ।

त्यसैले हरारी लेख्छन्, पृथ्वीको मालिक बनेको मानव यहाँको प्रकृतिका लागि ठूलो आतंक हो । इतिहासका यस्तै रोचक तथ्यहरु पाठक सामु राखेर हरारीले पुस्तकको विट दार्शनिक प्रश्नहरु पाठकहरु माझ राखेर मारेका छन् ।

अहिलेसम्म जति नै प्रगति गरेता पनि मानव असन्तुष्टि चुलिएकै छ । यति लामो यात्रा तय गरेर यहाँ आएपछि अबको मानव गन्तव्य कता हो ? वास्तवमा कसैलाई थाहा छैन । यतिधेरै मानवशक्ति केका लागि प्रयोग हुन्छ ? आखिर मानव के चाहिरहेको छ ? के बन्न खोजिरहेको छ ?

यस लेखेको दोस्रो भागमा हरारीको दोस्रो पुस्तकमा गरिएको मानव भविश्यका बारेमा लेख्नेछु ।

अनलाइन खबर डटकम । २०७४ जेठ १९

पृथ्वीनारायणलाई कस्तो आँखाले हेर्ने ? श्याम-श्वेत कि खैरो ?

Posted on December 30, 2016     Leave a Comment

नेपालमा पुस २७ गतेको सेरोफेरोमा हरेक वर्ष पृथ्वीनारायण शाहलाई हेर्नेबारेमा दुई भिन्न धारहरु देखा पर्छन् । ती धारहरुको निरन्तर टकरावले सधैं एकप्रकारको अनिश्चितता सिर्जना गर्दछ । उनले गरेका काम र त्यसका सकारात्मक-नकारात्मक परिणामको बारेमा निरन्तर प्राज्ञिक बहस आवश्यक छ । तर, राज्य सधैंभर यसरी अनिश्चितता रुमलिनु हुँदैन ।

विश्वमा साम्राज्यको चरित्र

तात्कालीन गोरखा सामाज्यका राजा पृथ्वीनारायण शाहको बारेमा चर्चा गर्नुअघि साम्राज्यको बारेमा सामान्य चर्चा गरौं । कुनै निश्चित संख्यामा छिन्नभिन्न सांस्कृतिक पहिचान भएका जनताहरु र असीमित फैलाउन सकिने आकांक्षासहितको गतिशील भूगोल भएमा कुनैपनि साम्राज्यको निर्माण हुन्छ ।

साम्राज्य भनेको विगत २५०० बर्षदेखि विश्वमा सबैभन्दा बढी प्रचलित एक राजनैतिक व्यवस्था हो । कुनै पनि साम्राज्य निर्माण गर्न र त्यसलाई टिकाउन आमहत्या, बचेकाहरु माथि दासत्व र शासन अस्वीकार गर्नेहरुमाथि निर्वासन जस्ता हतियारहरुको प्रयोग भएको पाइन्छ ।

सायद विश्वको पहिलो सामाज्य अक्काडिएन साम्राज्य (२२५० विसीमा निर्माण भएको) देखि पृथ्वीको एक चौथाइ भूभागमा राज गर्न सफल भएको वेलायती साम्राज्यसम्म, अहिलेसम्म संसारभर बनेका वा बनाइएका जुनसुकै सामाज्य भनेको नै एक प्रकारको शोषण र उत्पीडनको उद्यम हो ।

आजसम्म दुनियाँमा निर्माण भएका अधिकांश साम्राज्यहरु आमजनताको कत्लेआम, स्थानीय संस्कृतिको निषेध गर्दै र आफ्नो संस्कृति जर्बरजस्ती लाद्दै र आफूभन्दा भिन्न संस्कृति भएकाहरुको शोषण र उत्पीडनको जगमा नै निर्माण भएका हुन् । अहिलेसम्म निर्माण भएका प्रत्येक सामाज्यहरुले गरेका अपराधहरु फेहरिस्ते केलाउने हो भने नयाँ महाभारत तयार गर्न सकिन्छ ।

कुनै साम्राज्यको स्थापना गर्ने व्यक्ति चाहे पृथ्वीनारायण शाह हुन् वा अन्य कोही, उनीहरुको देवत्वकरण वा दानवीकरण दुवै अतिवाद हुन्

पृथ्वीनारायण शाहले विस्तार गरेको तात्कालीन गोरखा साम्राज्य र सामन्ती राजा पृथ्वीनारायण शाह पनि त्यसको अपवाद थिएनन् । राजा पृथ्वीले पनि गोरखा साम्राज्यलाई विस्तार गर्न र टिकाउन लडाई, हत्या, विरोधीहरुको शोषण, दमन र उत्पीडनलाई हतियार बनाएका थिए । तर भूल्न नहुने कुरा, विश्वभरका साम्राज्यले गरेका अपराध र कुकृत्यहरुको मात्रै होइन, उपलब्धिहरुको पनि संग्रह गर्ने हो भने नयाँखाले महाभारत लेख्न सकिन्छ ।

त्यसकारण, कुनै सामाज्यको स्थापना गर्ने व्यक्ति चाहे पृथ्वीनारायण शाह हुन् वा अन्य कोही, उनीहरुको देवत्वकरण वा दानवीकरण दुवै अतिवाद हुन् । त्यसैले कुनै पनि साम्राज्य र त्यसको निर्माताको मूल्यांकनमा पूर्ण कालो (ब्ल्याक) वा सेतो (ह्वाइट) मसी प्रयोग गरिनु हुन्न । पृथ्वीनारायण शाहको हकमा पनि त्यो कुरा लागु हुन्छ ।

महाभारतको प्रशंगः प्रकृया (प्रोसेस) र परिणाम (रिजल्ट) कुन ठीक ?

जसरी साम्राज्यको कुकृत्य र उपलब्धीको मूल्यांकनमा सेतो र कालो मसीले मात्रै लेख्न सकिदैन । त्यसरी नै प्रकृया र परिणाम मध्ये कुनलाई प्रधान मान्ने भन्ने कुरा पनि सेतो वा कालो रंगजस्तो सपाट हुँदैन ।

प्रकृया ठीक हुनपर्छ भन्नेले परिणामको बेवास्ता गरेका हुन्छन् भने परिणामलाई प्रधान मान्नेहरुले प्रकृया गलत भए पनि परिणाम सही निक्ले त भइहाल्यो नि भन्ने तर्क गर्दछन् ।

प्रकृया तात्कालीन कामसँग सम्बन्धित हुन्छ भने परिणाम भविष्यप्रति । तात्कालीन रुपमा असल काम गर्ने (प्रकृया प्रधान) वा जसरी भए पनि असल परिणाम ल्याउने (परिणाम प्रधान) वीचको शास्त्रीय दुविधा (classic dilemma) सधैं देखिन्छ ।

महाभारतको कथामा यो शास्त्रीय दुविधालाई दुई पात्र युधिष्ठिर र विदुरमार्फत प्रस्तुत गरिएको छ । तर, कुन ठीक (धर्म) हो भनेर स्पष्टसँग भनिएको छैन । मेरो विचारमा, तात्कालीन प्रकृयाको पक्षधरता युधिष्ठिरमा छ भने परिणामको ख्याल गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता विदुरमा ।

महाभारतको कथामा, आफ्नो भागमा परेको हस्तिनापुर राज्यलाई पाण्डवहरुको सौर्य र कौशलले समृद्धशाली बनाएको देखेर दुर्योधनलाई डाहा लाग्छ । भाञ्जाको डाहा र त्यसले जन्माएको पीडा देखेर, दुर्योधनका मामा सकुनी भन्छन्, पाण्डवहरुलाई हराउन कुशल रणनीति चाहिन्छ । पासा खेल्न भनेपछि हुरुक्कै हुने युधिष्ठिर सकुनीको पासा खेल्ने अनुरोधलाई सहजै स्वीकार गर्छन् । स्वाभाविक रुपमा सकुनीले पासामा झेलसमेत गरेकाले युधिष्ठिरले आफू, आफ्ना भाइहरु र श्रीमतीसहित सर्वश्व गुमाउँछन् ।

एक प्रसंगमा युधिष्ठिरलाई द्रौपदी र भीमले आफ्नो कला नभएको र षडयन्त्र रचिएको जुवाको खालमा किन बसेको भन्ने प्रश्न गर्छन् । युधिष्ठिरको जवाफ हुन्छ, क्षेत्रीयको धर्म भनेको कुनै पनि किसिमको तात्कालीन चुनौतिलाई स्वीकार गर्नु हो । आफू क्षेत्रीय भएकाले आफूले आफ्नो धर्मको पालना गरेको उनी बताउँछन् ।

जुवामा ढंग नभएका युधिष्ठिरलाई संसारकै सबैभन्दा कुसल पासा (पचीसी) वाज सकुनीसँग जुवामा हार्छु भन्ने परिणामको ख्याल हुँदाहुँदै पनि उनले प्रकृयालाई प्रधान माने र जुवाको खालमा बसे । महाभारतको कथामा युधिष्ठिरले सधैंभरि प्रकृयालाई प्रधान ठानिरहे । यतिसम्म कि मरेपछि पाँच पाण्डवहरु मध्ये उनीमात्रै एक्लै स्वर्ग जान पाउँछन् । तर, स्वर्ग जानेबाटोमा उनको पछिपछि भुस्याहा कुकुर लाग्दछ र त्यसलाई सँगै लिएर जान्छन् । तर, स्वर्गको ढोकामा पुगेपछि स्वर्गका देवता इन्द्रले त्यो कुकुरलाई स्वर्गमा स्थान नभएको वताएपछि आफुसँगै आएको कुकुर जान नपाउने भए आफू स्वर्ग नजाने बताउँछन् ।

आजको दिनमा स्वर्ग जाने जस्तो असल परिणामलाई यसरी प्रकृया गलत भएको भन्दै त्याग्ने मान्छे भेट्टाउन मुस्किल छ ।
त्यसकारण, महाभारतमा युधिष्ठिर सधैं परिणाम जेसुकै भए पनि प्रकृया न्यायपूर्ण हुनुपर्दछ भन्ने पक्षमा देखिन्छन् ।

पृथ्वीनारायण शाहको मूल्यांकनमा पनि प्रकृया र परिणामवीचको यो शास्त्रीय दुविधा देख्न सकिन्छ । एकथरि भन्छन्, उनले खराब काम गरेका हुन्, परिणाम जेसुकै भएता पनि । अर्काथरि भन्छन्, उनको कामको परिणामले आज नेपाल बनेको हो

तर, त्यही महाभारतको कथाका एक नामुद विद्वान विदुर एक प्रसंगमा भन्छन्, यदि एकजना मान्छेको वलिदानले सिंगो परिवार र एउटा गाँउको वलिदानले एउटा राष्ट्र बाँच्न सक्छ भने त्यो बलिदान सही हुन्छ ।

विदुरनीतिमा प्रकृया जतिसुकै खराब भए पनि त्यसले धेरै मान्छेको हित गर्छ भने त्यो नै धर्म हो भन्ने मत पाइन्छ ।

युधिष्ठिरको आँखा र विदुरको नीति कुन सही, कुन गलत ? प्रकृया र परिणामको यो शास्त्रीय बहस अहिलेसम्म पनि जारी छ ।

जस्तो-कुनै लुटेराले धनी वा भ्रष्ट्राचारी मान्छेको धन लुटेर गरिब मान्छेहरुलाई बाँड्ने हो भने त्यो कामलाई सही भन्ने कि गलत ? अथवा, कुनै एकजना बच्चालाई मारेर पाँचजना बचाउने काम सही वा गलत भन्ने ? मलाई लाग्छ, यस्ता प्रश्नहरुको जवाफ सेतो वा कालो हुँदैन, त्यहाँ सधै खैरो रंग (ग्रे एरिया) हुन्छ ।

पृथ्वीनारायणको मूल्यांकन कसरी गर्ने ?

पृथ्वीनारायण शाहको मूल्यांकनमा पनि प्रकृया र परिणामवीचको यो शास्त्रीय दुविधा देख्न सकिन्छ । एकथरि भन्छन्, उनले खराब काम गरेका हुन्, परिणाम जेसुकै भएता पनि । अर्काथरि भन्छन्, उनको कामको परिणामले आज नेपाल बनेको हो, यसमा सही वा गलत भन्ने कुरै छैन दुबै तथ्य हुन् ।

तर, उनले गरेको प्रकृयागत काम भने इतिहास बनेको छ । र, त्यसले ल्याएको परिणाम हामीले भोगिरहेका छौं । सायद भविष्यमा पनि भोगिरहने छौं । त्यसकारण उनले राज्य विस्तारको क्रममा अपनाएका प्रकृयाहरुलाई अध्ययन अनुसन्धानको प्राज्ञिक बिषय मात्रै बनाइनु पर्दछ । तर, उनको कामले ल्याएको परिणामको भने व्यवहारिक महत्व छ । यसकारण परिणाम राम्रो छ भने स्वीकार गरौं (जस्तो नेपाल निर्माण) ।

नराम्रा कामहरु, जस्तै-उनले गरेका राज्यमा उनलाई खास सहयोग गरेका बिसे नर्खचीका सन्तानहरुलाई पाखा लगाउने र जोखाना हेर्ने जैसीका सन्तानहरुलाई काखा भएको छ भने त्यसलाई सच्चाऊँ । सायद त्यो नै व्यवहारिक हल हुन सक्छ ।
भारतमा बेलायतले निर्माण गरेको रेल सन्जाल (भलै त्यो बेलायती साम्राज्य टिकाउनकै लागि निर्माण भएको थियो) त्यसलाई भारतीयहरुले भत्काएका छैनन्, बरु विस्तार गरेका छन् ।

कुस्तीले भरिएको भारतमा अंग्रेजहरुले भित्राएको क्रिकेट खेललाई उनीहरुले अहिले फिरंगीको खेल भनेर विस्थापित गरेका छैनन्, बरु त्यसलाई भारतीय स्वाभिमानसँग जोडेका छन् ।

हामीले पनि भीम समशेरले चलाएको शनिबारको सार्वजनिक विदालाई अहिलेसम्म पनि मानिरहेका छौं, त्यो चलनलाई राणा शासनको अवशेषका रुपमा हेरेका छैनौं ।

त्यसकारण इतिहास भैसकेका पृथ्वी नारायणको मूल्यांकनमा प्रकृया र परिणाम दुवै दृष्टिले हेरिनुपर्दछ । तर, विडम्बना ! यदि पृथ्वीनारायणसँगै प्रचण्डलाई जोडिदिने हो भने नेपाली समाजको दोहोरो चरित्र यहाँ स्पष्टसँग देख्न सकिन्छ । यहाँ प्रचण्डलाई किन जोड्न खोजेको भने, सम्भवत नेपालको आधुनिक कालखण्डमा पृथ्वीनारायणको पालापछि आन्तरिक युद्धमा सबैभन्दा बढी मान्छे प्रचण्ड अगुवाइमा भएको युद्धमा मरे । यो युद्धमा प्रचण्डले सारेको गणतन्त्रको एजेण्डा विजयी भयो, प्रकृया जति नै क्रुर भएता पनि । तर, नेपालमा पृथ्वीनारायणको मूल्यांकनमा परिणामलाई प्रधान मान्नेहरु प्रचण्डको मूल्यांकनमा चाँहि प्रकृयाको पक्षमा देखिन्छन् ।

प्रचण्डको मूल्यांकनमा परिणामलाई प्रधान मान्नेहरु पृथ्वीनारायणको मूल्यांकनमा भने प्रकृयालाई अगाडि सार्छन् ।

सार्वजनिक विदा दिने कि नदिने ?

नेपाल सरकारको सार्वजनिक विदाको चयन गर्ने तरिका हेर्दा लाग्छ, हामी जुद्धसम्शेरका पालामा नै छौं । भनिन्थ्यो, जुद्ध सम्शेरका पालामा दरबारमा बच्चा जन्मिएको खुशीमा विदा हुन्थ्यो, जनतालाई अबिरजात्रा गर्न भनिन्थ्यो ।

अहिले पनि हाम्रो सार्वजनिक विदा दिने नदिने भन्ने कुरा त्यस्तै हचुवा, सतही र मन्त्रिपरिषदको तजबिजमा आधारित छ, जसको कुनै मापदण्ड छैन । त्यसैले गर्दा एउटै प्रोटोकलको मान्छेको मृत्युमा कहिले विदा दिइन्छ कहिले दिइँदैन ।

कुनै मान्छेको जन्म वा मृत्युमा सार्वजनिक विदा दिनु भनेको सामन्ती संस्कृतिको निरन्तरता मात्रै हो । आधुनिक संसारमा यस्तो चलन हराइसकेको छ ।

उदाहरणका लागि सिंगापुरलाई यहाँसम्म ल्याउन ज्यादै महत्वपूर्ण भूमिका निभाएका त्यहाँका पूर्वप्रधानमन्त्री लि क्वान यु मर्दा समेत त्यहाँ विदा दिइएन । सार्वजनिक बिदा दिएर प्रत्येक वर्ष जन्मजयन्ती मनाउनु त परको कुरा, जन्मनु-मर्नु एउटा स्वाभाविक जैविक प्रकृया हो ।

कुनै पनि व्यक्तिको जन्म-मृत्युसँग जोडेर सार्वजनिक विदा चयन नगर्ने स्पष्ट मापदण्ड बनाउने हो भने यो विषय कहिल्यै पनि विवादित बन्दैन ।

कृषिमा आश्रित समाजमा कुनै निश्चित दिनहरु हुन्थे, जसमा खन्ने, जोत्ने काम बर्जित हुन्थ्यो । अर्थात विदा हुन्थ्यो, त्यो स्वाभाविक हुन्थ्यो । तर, अहिले देशले सार्वजनिक विदा दिँदा त्यसको ठूलो आर्थिक भार बहन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

त्यसकारण विदासँगै ठूलो आर्थिक पक्ष जोडिएर आउँछ । विदाको निर्धारण निश्चित मापदण्डअनुसार आर्थिक पक्षलाई मध्यनजर गरेर वर्ष शुरु हुँदा नै गरिनु पर्छ । जसले गर्दा मान्छेहरुले आफ्ना भेटघाट भ्रमण जस्ता आर्थिक कार्य गर्न सकुन् । जसले गर्दा देशको अर्थतन्त्रलाई पनि टेवा पुगोस् ।

उदाहरणका लागि बेलायतको महारानी एलिजावेथको जन्मदिनको विदा दिने दिन पनि कमनवेल्थ राष्ट्र अनुसार फरक छ, निश्चित छैन ।

पृथ्वीनारायणलाई भयंकर ठान्नेहरुले उनको सालिकसामु गएर वा उनको भजन गीतापाठ गर्न पुस २७ कुरिराख्नुपर्दैन । उनीप्रति सकेको सम्मान प्रकट गर्न जो कोही पनि स्वतन्त्र छ । तर, राज्यले व्यक्तिको जन्म-मृत्यसँग जोडेर सार्वजनिक विदा दिई वाध्यकारी स्थितिको सिर्जना गर्न भने हुँदैन, चाहे त्यो व्यक्ति जतिसुकै महान किन नहोस् ।

अन्त्यमा,

सधैंभरि सहमतिको रटान दोहर्‍याउने नेपालका राजनैतिक दलहरुले कुनै एक निश्चित दिन (घमाइलो, मौसम राम्रो हुने आइतबार वा सोमबार) लाई नेपाल स्थापना दिवस र लोकतन्त्र दिवस भनेर सार्वजनिक विदा दिने सहमति गरे राम्रो हुन्थ्यो । मान्छेहरु घुम्न निस्कन्थे, आन्तरिक पर्यटनलाई टेवा पुग्थ्यो ।

अनलाइन खबर डटकम । २०७३ पुष २७

गिरानचौर त फेरियो, अब हाम्रो बानी फेरिएला ?

Posted on October 30, 2016     Leave a Comment

जुन देशको बार्षिक बजेट ६ खर्ब १४ अरब रुपैंया भन्दा बढी छ, त्यो देशका लागि मोटामोटी पाँच करोड रुपैंयाको आयोजना खासै ठूलो नहुनुपर्ने हो । हाल नेपालमा पाँच करोड रुपैंया भन्दा माथिका हजारौं परियोजनाहरु सञ्चालनमा छन् । अहिले कतिपय गाविसको बाषिर्क बजेट नै करोडौं रुपैंयाको हुने गरेको छ । करिब ६० लाखजति घरसंख्या भएको देशमा ६५ वटा नयाँ घर थपिनु पनि संख्यात्मक हिसाबले नगन्य हो । निर्माण भएका ६५ वटा घर भनेको भूकम्पले नेपालभर भत्काएका ६ लाख घरहरुको ०.०१ प्रतिशत मात्रै हो ।

भूकम्पबाट करिब एक करोडभन्दा बढी मान्छे प्रत्यक्ष प्रभावित भएका थिए । तीमध्ये करिब ५०० जनसंख्या लाभान्वित हुने परियोजनाको चर्चा सामान्य नै हुनुपर्ने हो । तर, धुर्मुस-सुन्तली फाउण्डेसनले पाँच करोड खर्चेर ५ सय जति जनसंख्याका लागि सिन्धुपाल्चोकको गिरानचौरमा निर्माण गरेका ६५ घर र एक सामुदायिक भवन भने देशका लागि नै ठूलो कार्य हुन पुग्यो । देश-विदेशमासमेत बहुचर्चित र एक असामान्य कार्य हुन पुग्यो ।

पक्कै पनि व्यक्तिगत पहलमा सम्पन्न भएको त्यो आयोजना असमान्य र अभूतपूर्व हो । तर, भूकम्पले पुर्‍याएको क्षतिको तुलनामा अघि भनिएजस्तो उक्त काम वस्ती निमार्णको पनि ०.०१ प्रतिशत मात्रै काम हो । देशभर त्योभन्दा सयौं गुणा धेरै काम अझै गर्न बाँकी छ । तर पनि उक्त कार्य नमुना बन्न पुग्यो । किन ? यसका निश्चित कारणहरु छन्, जसले समग्रमा हाम्रो सामाजिक आनीबानीको महत्वपूर्ण पक्षहरु मात्रै उजागार गर्दैनन्, बरु हाम्रो देशको अल्पविकास र पछौटेपनका मुख्य कारकहरुलाई पनि उजागार गर्दछन् ।

केही समययता नेपाली समाजमा पनि निश्चित चरित्रहरु निर्माण भएका छन्, जुन हाम्रो विकास, समृद्धि पछौटेपनसँग पनि जोडिएको छ । यसलाई हामीले मोटामोटी तीन भागमा बाँड्न सक्छौं । तोकेको जिम्मेवारी पूरा नगर्ने, समयमा केही काम नहुने र भ्रष्ट आचार

यस लेखमा तुलनात्मक रुपमा सानो गिरानचौर आयोजना असामान्य बन्नुको कारण खोतल्ने प्रयास गरिएको छ ।

व्यक्तिगत र सामाजिक बानीको निर्माण

मान्छेको दिमाग भनेको प्रकृतिले अहिलेसम्म विकास गरेको सबैभन्दा जटिल यन्त्र हो । शरीरको दुई प्रतिशत मात्रै तौल भएको दिमाग एक्लैले शरीरको २० प्रतिशत उर्जा खपत गर्दछ । वैज्ञानिकहरुका अनुसार, त्यो उर्जा बचाउनका लागि दिमागले काम गर्ने क्रममा जहिले पनि सहजताको छोटो-छरितो बाटो खोजिरहेको हुन्छ । अर्थात अलमल नहुने, दिमाग लगाउन र सोच्नै नपर्ने सर्टकर्ट बाटो । त्यस्तो सहजताको खोजीका क्रममा एउटा काम लगातार गर्न थालेपछि मान्छेको दिमाग स्वचालित प्रकृयामा जाने गर्दछ ।

जस्तै विहान उठ्नसाथ ब्रस गर्ने काम होस् या कुनै निश्चित चिया पसल देख्दा त्यहाँ गएर चिया पिउने काम, वा घर बाहिर जुत्ता फुकाल्ने वा कतै लगेर फोहर फाल्ने कामदेखि चुरोट खाने, रक्सी पिउनेसम्मका कामहरु दिमागको निर्णयविनै स्वचालित रुपमा भइरहेका हुन्छन् । हामीले दैनिक ३५ प्रतिशतजति यस्ता राम्रा-नराम्रा कार्यहरु नसोचेर वा दिमागको निर्णय नपर्खिकन नै गरिरहेका हुन्छौं स्वचालित रुपमा । त्यसैलाई हामी बानी भन्दछौं ।

बानी निर्माण भएपछि त्यो दिमागबाट हतपत हराउँदैन । त्यसलाई नयाँ बानीले विस्थापित गर्नु पर्छ । एकजना मान्छेको हकमा निर्माण भएको यस्तो बानी होस् या समाजको हकमा, निश्चित चरित्रहरुको निर्माण यसरी दिमागले छोटोछरितो बाटो रोज्ने क्रममा भएको हुन्छ । केही समययता नेपाली समाजमा पनि निश्चित चरित्रहरु निर्माण भएका छन्, जुन हाम्रो विकास, समृद्घिपछौटेपनसँग पनि जोडिएको छ । यसलाई हामीले मोटामोटी तीन भागमा बाँड्न सक्छौं । तोकेको जिम्मेवारी पूरा नगर्ने, समयमा केही काम नहुने र भ्रष्ट आचार ।

१. तोकेको जिम्मेबारी पूरा नगर्ने पदवालाहरु

पद चाहे राष्ट्रपति, प्रधानमन्त्रीको होस् या प्रहरी जवान वा पियनको, ती पदहरु धारण गर्नुको अर्थ पदीय दायित्व स्वीकार गर्नु हो । पदसँगै जोडिएर आउने काम, कर्तव्य र अधिकारको पालना आफ्नो श्रम, क्षमता, दक्षता र कौशलको उच्च प्रयोग गरेर गर्न मञ्जुर हुनु हो ।

यो कुरा पूर्वप्रधानन्यायाधीश रामकुमार श्रेष्ठ, वर्तमान प्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्की, प्रहरी अधिकृत रमेश खरेल, सर्वेन्द्र खनाल, पूर्वमुख्यसचिव लीलामणि पौडेल, पूर्वअर्थमन्त्री डा. बाबुराम भट्राई र पूर्वमन्त्री एवं एमाले नेता गोकर्ण विष्ट आदिहरुको हकमा लागु हुन्छ

त्यो गरेवापत व्यक्तिले निश्चित सेवा सुविधा वा प्रतिष्ठा, इज्जत प्रतिफलमा पाउने गर्छ । जस्तो कि प्रहरीमा जागिर खानुहुन्छ भने तपाईको मूल काम कर्तव्य भनेको नै अपराधको रोकथाम तथा नियन्त्रण गरेर समाजलाई शान्ति सुरक्षाको प्रत्याभूति दिने हो । त्यस्तै न्यायाधीशको काम भनेको स्वतन्त्र रुपमा र चुस्तसँग न्यायसम्पादन गर्ने र न्याय दिने हो । मन्त्रीको काम भनेको मन्त्रालयसँग सम्वन्धित नीति निर्माण बनाउने र त्यसलाई कार्यान्वय गर्ने हो ।

तर विडम्बना, न्यायधीशले न्याय दिँदा, प्रहरीले अपराधी समात्दा, अर्थमन्त्रीले राजश्व बढी उठाउँदा, मुख्य सचिवले स्वच्छ हिसाबले प्रशासन चलाउँदा उनीहरु नायकको रुपमा दर्ज भएका छन् । त्यसैले, नेपाली समाजका पि्रय भनिएका व्यक्तिहरु वा सार्वजनिक सञ्चार माध्यमले समय-समयमा नायक बनाएका व्यक्तित्वहरु हेर्दा उनीहरुले असामान्य वा अभूतपूर्व बढी केही गरेजस्तो लाग्दैन ।

यो कुरा पूर्वप्रधानन्यायाधीश रामकुमार श्रेष्ठ, वर्तमान प्रधानन्यायाधीश सुशीला कार्की, प्रहरी अधिकृत रमेश खरेल, सर्वेन्द्र खनाल, पूर्वमुख्यसचिव लीलामणि पौडेल, पूर्वअर्थमन्त्री डा. बाबुराम भट्राई र पूर्वमन्त्री एवं एमाले नेता गोकर्ण विष्ट आदिहरुको हकमा लागु हुन्छ ।

पदीयको जिम्मेवारीको केही अंश मात्रै काम गर्नेहरुलाई नायक मान्नु भनेको देशमा अधिकांश पेशाकर्मीहरु पेशागत जिम्मेबारी पूरा गर्न असमर्थ भएका छन् भनेर स्वीकार गर्नु हो । जसको सिधा अर्थ हुन्छ, नेपालमा पेशागत जिम्मेवारीको नैतिक धरातल पूर्णरुपमा स्खलन भएको छ ।

जिम्मेवारीको केही अंश काम गर्दा नायक बन्ने समाजमा धुर्मुस-सुन्तलीले आफूले पाएको जिम्मेबारीको सबै काम पूरा गरेर देखाए । उनीहरुले सार्वजनिक रुपमा गिरानचौरमा वस्ती बसाल्छु भनेर जिम्मेवारी लिएका थिए, त्यो काम समयमै सम्पन्न गरेर सबैको मन जिते ।

२. समयमा केही काम हुँदैनन्

विकसित देशहरुमा समयको परिभाषा एउटै हुन्छ । घडीमा पाँच बज्नु भनेको ५ नै हो । ६ वा ७ होइन । एक बर्ष भनेको ३६५ दिन र एक हप्ता भनेको सात दिन हो । तर, नेपालमा समयको परिभाषा अनौठो छ, जसलाई हामी असहज ठट्यौलीमा ‘नेपाली टाइम’ भन्छौं ।

नेपाली टाइम अनुसार, प्रधानमन्त्रीको सपथ समारोह समेत तोकिएको समयमा हुँदैन् । नेपालमा हुने औपचारीक कार्यक्रमहरु जसमा प्रमुख अतिथिहरु अक्सर ठूला पद धारण गरेका व्यक्तिहरु हुन्छन्, उनीहरु कहिल्यै समयमा पुग्दैनन्, सधै ढीलो पुग्छन् । जति ठूलो पद, त्यति ढीलो पुग्नुपर्ने सामाजिक बानी । त्यसैको प्रतिविम्ब जताततै देख्न सकिन्छ, विदेश वस्ने नेपालीहरुको हकमा पनि । विदेशमा पढ्ने विद्यार्थी, जो कक्षामा सधैं समयमा पुग्छ, काम गर्ने पेशाकर्मी, जो आफ्नो काममा

पिउने पानी नपाउँदा पनि पानी ल्याउने हतारो हुँदैन । अधिकांश समय अन्धकारमा बस्दा पनि विद्युत आयोजना बनाउने हतारो हुँदैन । अनुभवले भन्छ, हाम्रो हतारो जेब्राक्रसिङमा मोटरसाइकल र गाडी गुडाउँदाका बेला बाहेक अन्य बेला देखिँदैन

कहिल्यै ढीलो पुगेको हुँदैन, उनीहरु नै नेपालीहरुको कार्यक्रममा भने ढीलो गरी पुग्छन् । माथि नै चर्चा गरि सकियो, बानीहरु दिमागबाट हट्दैनन् ।

राजधानीवासीलाई बाँच्नका लागि अत्यावश्यक पिउने पानी ल्याउन भनेर निर्माण थालिएको मेलम्ची आयोजना होस् या निर्माणाधीन जलविद्युत आयोजनाहरु, संविधान लेखन होस् या त्यससँग सम्वन्धित ऐन कानुनको निर्माण, हामीलाई ढीलो कहिल्यै हुँदैनन् ।

पिउने पानी नपाउँदा पनि पानी ल्याउने हतारो हुँदैन । अधिकांश समय अन्धकारमा बस्दा पनि विद्युत आयोजना बनाउने हतारो हुँदैन । अनुभवले भन्छ, हाम्रो हतारो जेब्राक्रसिङमा मोटरसाइकल र गाडी गुडाउँदाका बेला बाहेक अन्य बेला देखिँदैन ।
समय समृद्धि मापनको एउटा महत्वपूर्ण अवयव हो ।

हाम्रा पूर्वज भन्दा हामी किन समृद्घशाली छौं भने उनीहरु आफ्नो अधिकांश समय, खाने बस्ने र सन्तान उत्पादनका लागि बिताउँथे । तर, हामी मानवीय आवश्यकताका चीजहरु जुटाउने काम उनीहरुले भन्दा निकै कम समयमै गछौर्ं । र, बचेको समय, मनोरञ्जन, पढाइ-लेखाइ, बौद्घकि विमर्श, खोज अनुसन्धान, शारीरिक मानसिक स्वास्थ्यको सुधार, समाज सेवा आदिका लागि बिताउँछौं ।

गरिब परिवारको अधिकांश समय जीवन धान्न बितेको हुन्छ । तर, समृद्घ परिवारले तुलनात्मकरुपमा निकै कम समय त्यसमा लगाउँछन् । त्यसकारण पाइने सेवा सुविधामा सम्झौता नगरी अतिरिक्त समय पाउनु भनेको समृद्घशाली हुँदै जानु हो ।

मान्छेले गर्दा धेरै समय लाग्ने काम मेशिनले निक कम समयमै गर्दछ । जोत्नका लागि हलोको साटो मेशिनको प्रयोग सजिलोका लागि मात्रै होइन, समयको वचत गर्न पनि हो ।

हामीले सन् २००० सम्म मुलुकलाई एशियाली मापदण्डमा पुर्‍याउने भनेका थियौं । संविधान बनाउन दुई बर्ष तोकेका थियौं । नतिजा स्पष्टै छ, आजको मितिमा नेपालमा कुनै पनि आयोजनाहरु निर्धारित समयमा सम्पन्न हुँदैनन्, अतिरिक्त समय त परको कुरा ।

भूकम्पपछि पनि त्यसमा खासै फरक आएन । यदि आएको भए भुकम्पपछिका साढे दुई बर्ष भन्दा बढी समयमा घरवस्ती निर्माणको काम ०.०१ प्रतिशत सम्पन्न हुँदा हर्षबढाइँ गर्नुपर्ने थिएन ।

समयमा कुनै पनि काम नसकाउने राष्ट्रिय चरित्र विपरीत धुर्मुस- सुन्तलीले लगभग तोकिएको समयमा नै काम सकाए । र, त्यो काम अभूतपूर्व बन्न पुग्यो ।

नेपाली समाजको मुहान मात्रै होइन, त्यसबाट पानी वा तेल आउने पाइपहरुमा पनि खिया लागिसकेको छ । निरन्तर फोहोर बगेकाले यस्तो भएको होला

३. जताततै भ्रष्टाचारको महामारी

ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेसनलले विश्वका देशहरुको भ्रष्टाचारको अवस्था झल्काउने प्रतिवेदन बर्षेनी सावर्जनिक गर्दछ । पछिल्लो प्रतिवेदन अनुसार विश्वका १६८ मुलुकमध्ये नेपाल १३० औं स्थानमा पर्छ । नेपाल दक्षिण एशियामा आफगानिस्तान र बंगलादेशपछिको सबैभन्दा भ्रष्ट मुलुक हो ।

भ्रष्टाचारको कुरा गर्दा धेरै मान्छेलाई लाग्छ, नेपाली समाजको मुहान गतिलो छैन । तर, नेपाली समाजको मुहान मात्रै होइन, त्यसबाट पानी वा तेल आउने पाइपहरुमा पनि खिया लागिसकेको छ । निरन्तर फोहोर बगेकाले यस्तो भएको होला ।

आफ्नो हातमा अधिकार हुँदा माइक्रोबसको सहचालक र ट्याक्सी ड्राइभरदेखि सचिव र मन्त्रीसम्मले, सडकमा व्यापार गर्ने फुटपाथ व्यापारीदेखि अरबौंको मालिकसम्मले भ्रष्ट आचार देखाउने गरेका छन् । आफ्नो आसन अनुसार सबैले सानोठूलो अख्तियारको दुरुपयोग गरेकै छन् । जसले गर्दा भ्रष्टाचार नेपाली समाजको आम चरित्र वा बानीजस्तै बन्न पुगेको छ ।
बानी निर्माण कसरी हुन्छ भनेर अघि नै चर्चा भइसकेको छ । लाग्छ,यात्रु देख्नासाथ बढी भाडा असुल्ने कुरा ट्याक्सी ड्राइभरले दिमागले सोचेर गर्दैन, त्यो उसको दिमागमा स्वचालित रुपमा आउँछ । राजनैतिक नेता वा कर्मचारीले कमिशन खान दिमागको निर्णय पर्खेर बस्दैनन्, त्यो अटोमेटिक हुन्छ ।

रक्सी खाएर गाडी चलाउँदा एकपटक दुर्घटना भए पनि फेरि खाएर चलाउने बानीजस्तै भूकम्पको त्यत्रो त्रासदीपछि पनि उक्त चरित्रमा फेरबदल आएन । किनभने, त्यो दिमागले सोचेर निर्णय गर्ने चिज नै भएन, नियमित गरिने बानीमा रुपान्तरण भैसक्यो । नत्र सभासद भएका मान्छेहरु हाँस्दै त्रिपाल लिएर देखा पर्दैनथे । उनीहरुले सोचेर गरेको भए पक्कै त्यस्तो कर्मको प्रभावको पूर्वमूल्यांकन गर्ने थिए ।

गिरानचौर आयोजना बजेटको हिसाबले, निर्माण भएका घर संख्याको हिसाबले र लाभान्वित जनसंख्याको हिसाबले निकै सानो आयोजना हो । तर, त्यसको सन्देश भने असामान्य बन्न पुग्यो । परिवर्तनका वाहकहरुले समाजलाई नयाँ बानी दिने गर्दछन् र त्यसलाई अपनत्व महसुस गर्दै धेरैले आत्मासाथ गरेपछि मात्रै समाजिक परिवर्तनका यस्ता कामहरु फस्टाउँछन्

मौका आउनासाथ फाइदा लिइहाल्न तम्सने बानीका कारण त्रिपाल बोकेर सभासदहरु हाँस्दै देखापरे । उच्चपदस्थहरुले भूकम्प पीडितलाई बाड्न खोजेको जस्तापातामा पनि र्‍याल चुहाए ।

माथि उल्लेखित नेपाली समाजका तीन मुख्य चरित्र तोकेको जिम्मेवारी पूरा नगर्ने, समयमा कुनै पनि काम नगर्ने र भ्रष्ट आचार देखाउने विपरीत धुर्मुस-सुन्तलीले आफूले लिएको जिम्मेवारी पूरा गरे । विविध असहजताका वावजुद पनि तोकिएको समयमै आयोजना सकाए र समाजबाट उठाइएको पैसा तोकिएको काममा खर्चिएर सबैको नजरमा असामान्य काम गरे ।

गिरानचौर आयोजना बजेटको हिसाबले, निर्माण भएका घर संख्याको हिसाबले र लाभान्वित जनसंख्याको हिसाबले निकै सानो आयोजना हो । तर, त्यसको सन्देश भने असामान्य बन्न पुग्यो । परिवर्तनका वाहकहरुले समाजलाई नयाँ बानी दिने गर्दछन् र त्यसलाई अपनत्व महसुस गर्दै धेरैले आत्मासाथ गरेपछि मात्रै समाजिक परिवर्तनका यस्ता कामहरु फस्टाउँछन् ।
गिरानचौर त फेरियो, तर नेपाली समाजको बानी फेरिएला त ?

अनलाइन खबर डटकम । २०७३ कार्तिक १४