कोरोनापछिको पृथ्वी : सम्मान अब वातावरणलाई

Posted on April 13, 2020     Leave a Comment

यतिखेर कोभिड–१९ महाव्याधिको कारण विश्वभरका मानवीय गतिविधि लगभग ठप्प छ । आकाशमा उड्ने जहाजहरूको संख्यामा ९६ प्रतिशतले गिरावट आएको छ । धर्तीमा गुड्ने सवारी–साधनमा ग्यारेजमा थन्किएका छन् । चौबीसै घन्टा चलायमान रहने विश्वका ठूला सहर र प्रमुख व्यापारिक केन्द्र सुनसान छन् । विश्वभरका शिक्षालय, कार्यालय र कारखानाका गेटमा ताला झुन्डिएको छ र पसलहरूमा सटर लागेको छ । हालसम्म एक लाखभन्दा बढीको ज्यान लिइसकेको कोभिड–१९ महाव्याधिले मानवजीवनका सबै पक्षहरूमा र विश्व अर्थतन्त्रलाई अकल्पनीय प्रभाव पारेको छ । कोरोना संक्रमण फैलनाबाट रोक्न गरिएको बन्दाबन्दीको कारण विश्वको लगभग आधी जनसंख्या यतिखेर घरभित्र थुनिएका छन् ।

कोरोनाको बन्दाबन्दीको कहर कति दिन, महिना वा वर्षमा सकिन्छ ? त्यो अहिले नै भन्न नसकिए पनि यति भने भन्न सकिन्छ–यसले विश्वभर पार्ने आर्थिक र सामाजिक प्रभाव वर्षाैँ सम्म रहनेछ । एसियाली विकास बैंकका अनुसार यसले विश्व अर्थतन्त्रमा २.३ देखि ४.८ ट्रिलियन डलरबराबरको नोक्सानी पार्नेछ । आइएलओका अनुसार कोरोनाको कारण यो वर्षभित्रमा विश्वभर करिब दुई करोड ५० लाख मानिसहरूको रोजगारी गुम्नेछ ।

रोजगारी र मानव स्वास्थ्यलाई तहसनहस पारिरहेको कोरोनापछिको पृथ्वीको स्वास्थ्यमा अर्थात् वातावरण भने कस्तो हुनेछ ? यसपछिको आगामी आर्थिक विकासको बाटो कस्तो होला ? यसले मानिसलाई प्रकृतिप्रतिको दृष्टिकोण बदल्न मद्दत गर्ला ? अहिले नै भन्न सकिने अवस्था छैन । तर पनि कोरोना कहरपछि सम्भवतः दुईवटा फरक बाटाहरू हुनेछन्, जसले पृथ्वीको स्वास्थ्य र त्योसँगै जोडिएको मानव स्वास्थ्यलाई प्रभाव पार्नेछन् । यस लेखमा त्यस्ता केही आयामको छोटकारीमा चर्चा गर्न खोजिएको छ ।

जनस्वास्थ्यलाई हेर्ने फरक दृष्टिकोण 

कोभिड–१९ भाइरसको स्रोत चीनको वुहानको आलो मासुबजार भएको त्यहाँ पालिएका चमेराबाट सालक हुँदै मानिसमा यो भाइरस सरेको हुन सक्ने वैज्ञानिक अनुमानपछि यसले मानिस र वन्यजन्तुसँगको अहिलेको सम्बन्धलाई हेर्ने दृष्टिकोण फेरिन सक्ने अनुभव हुँदै छ । कोभिड–१९ फैलन थालेलगत्तै चीनले अस्थायी रूपमा वन्यजन्तुको विश्व व्यापारमाथि प्रतिबन्ध लगायो । हाल चीनको त्यो अस्थायी प्रतिबन्धलाई स्थायी कानुनको रूप दिनेबारे त्यहाँ बहस भइरहेको छ ।

मानव र वातावरणलाई एकअर्काका विरोधीको रूपमा प्रस्तुत गर्ने दृष्टिकोण होइन, स्वस्थ मानवका लागि स्वस्थ वातावरण अपरिहार्य छ भन्ने चेतना चाहिएको छ ।

वाइल्ड–लाइफ कन्जर्भेसन सोसाइटीका चिनियाँ निर्देशक आइली कांगका अनुसार चीनमा यतिखेर वन्यजन्तुसम्बन्धी मौजुदा कानुनमाथि विभिन्न मन्त्रालयको पहलमा समीक्षा भइरहेको छ । जसमा विभिन्न जनावरको हालको वर्गीकरणमाथि पुनर्विचार गरिने कुरा पनि प्रमुख छ । रोयटर्सका अनुसार यसअघि पशुको वर्गीकरणमा परेको कुकुरलाई संसारका अन्य भागमा जस्तै कोरोनापछि मानिसको साथी (पेट) वर्गको जनावरमा राखिने भएको छ । त्यहाँको कृषि मन्त्रालयले मासु, खाना, दूध, ऊन र औषधिको रूपमा प्रयोग हुने जनावरलाई पशुको वर्गीकरणमा राखेको थियो । सम्भवतः चिनियाँ वन्यजन्तुको नयाँ कानुन बनेमा र वन्यजन्तुको व्यापारमाथि त्यसले अंकुश लगाएमा उक्त परिवर्तनले नेपालमा सालकलगायत वन्यजन्तुको अवैध व्यापार र सिकारलाई घटाउन मद्दत गर्न सक्छ ।

कोरोनाका कारण सुस्ताएको वा ठप्प भएको मानवीय गतिविधिका कारण विश्वभर वायु प्रदूषण घटेको समाचार आइरहेका छन् । साथै वायु प्रदूषणले कोरोनाको संक्रमणको प्रभावलाई झनै धनीभूत गर्ने नयाँ वैज्ञानिक अनुसन्धानले देखाएका छन् । एकातिर जलवायु परिवर्तन विशेष गरेर प्रदूषणले गर्दा महामारीको प्रकोप झन् बढ्ने र अर्कातिर महामारीको कारक वन्यजन्तु हुने तथ्य स्थापित हुँदै जाँदा मानव स्वास्थ्यका लागि पृथ्वीको स्वास्थ्य ठीक हुन आवश्यक छ भन्ने दृष्टिकोण स्थापित हुनेछ । यदि त्यसो भएमा आगामी दिनमा मानिसहरू प्रकृतिप्रति बढी नै संवेदनशील हुने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

तत्कालीन प्रभाव 

कोरोना महाव्याधिका कारण अहिले विश्वमा दुईवटा महत्वपूर्ण वातावरणीय सम्मेलन रोकिए र त्यसको मिति अझै तय भएको छैन । पहिलो जैविक विविधतासम्बन्धी जैविक विविधता महासन्धिको १५औँ संस्करण कोप–१५ र जलवायु परिवर्तनको अर्को महत्वपूर्ण बैठक कोप–२६ पनि स्थगन भयो । विश्वका १९६ राष्ट्रले भाग लिने भनिएको जैविक विविधता महासन्धिको सम्मेलन (कोप–१५) चीनमा हुने तय भएको थियो भने जलवायु सम्मेलन (कोप–२६) स्कटल्यान्डमा ।

सन् २०१० मा एक दशकका लागि बनाइएको विश्वको जैविक विविधता संरक्षणको रणनीतिक खाकाको म्याद यो वर्ष सकिने भएकाले र आगामी एक दशकका लागि यस्तै नयाँ विश्व रणनीतिक खाका तयार पार्नुपर्ने भएकाले चीनमा यसपालि हुने भनिएको जैविक विविधतासम्बन्धी सम्मेलन विशेष महत्वको थियो । त्यसमाथि पनि सन् २०१० मा राखिएको जैविक विविधता संरक्षणका लक्ष्यहरू, जसलाई आइची बायोडाइभर्सिटी टार्गेट भनिन्छ, त्यो कुनै पनि पूरा नभएको र विश्वभर जैविक विविधता व्यापक ह्रास भइरहेको परिपे्रक्षमा हुन लागेको उक्त सम्मेलनको महत्व ठूलो थियो । त्यसैले त्यो सम्मेलन स्थगन भएपश्चात विश्वभरमा तत्कालका लागि जैविक विविधता संरक्षणको रणनीतिमा एउटा अन्तराल देखिनेछ ।

त्यस्तै स्कटल्यान्डमा हुने भनिएको जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय सम्मेलन (कोप–२६) ले पेरिस सम्झौताको कार्यान्वयनमा ठोस काम गर्ने अपेक्षा गरिएको थियो । किनभने यसअघि स्पेनको मेड्रिडमा भएको सम्मेलन (कोप–२५) कार्बन उत्सर्जन कटौती, कार्बन व्यापारको व्यवस्थापन र जलवायुजन्य क्षति तथा नोक्सानीमा लगानी र जलवायु वित्तजस्ता विषयमा विनासहमति टुंगिएको थियो । पेरिस सम्झौतालाई जलवायु परिवर्तनको कोसेढुंगा माने पनि त्यो बाध्यकारी सम्झौता होइन, स्वयंसेवी प्रकृतिको सम्झौता हो, जसबाट अमेरिकाले हात झिकेपछि पेरिस सम्झौताको प्रभावकारितामा थप प्रश्न उब्जेको थियो ।

यसपालिको कोपमा थाती रहेका यिनै मुद्दामा छलफल र निर्णय हुने अपेक्षा थियो । तर, यो सम्मेलन सरेपछि अन्योल बढेको छ । तथापि राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको पेरिस सम्झौताबाट बाहिरिने निर्णय अमेरिकाको राष्ट्रपतीय निर्वाचनपछि मात्रै कानुनी रूपमा छिनोफानो हुने भएकाले यदि ह्वाइट ट्रम्पले हारेर डेमोक्रेटिक उम्मेदवारले जितेमा जलवायु परिवर्तनको अन्योल भने चिरिनेछ । त्यसले पेरिस सम्झौतालाई व्यावहारिक रूपान्तरणका लागि अहिलेभन्दा सहज हुन सक्नेछ । त्यसमाथि यस महाव्याधिले विभिन्न देशका नेतृत्वलाई सहकार्यको आवश्यकता महसुस गरायो भने जलवायु परिवर्तनको पक्षमा थप प्रगतिशील सम्झौता पनि हुन सक्नेछ । जसबाट नेपालजस्तो जलवायु परिवर्तनको कारण बढी प्रभावित राष्ट्रहरूलाई फाइदा पनि हुन सक्नेछ ।

तर, अहिले कोरोनाको कारण विश्वको अर्थतन्त्रमा पारेको नकारात्मक प्रभावको कारण विश्वका देशको प्राथमिकता आफ्नो अर्थतन्त्रलाई सढृढ बनाउनेमा हुनेछ । घरभित्र बढ्ने बेरोजगारी र कम आर्थिक वृद्धिलाई उकास्नका लागि थप आर्थिक गतिविधि बढाउनुपर्ने चुनौतीले गर्दा ६ विकसित देशले वातावरणीय मुद्दालाई पछि धकेल्ने जोखिम छ । जसको कारण यथास्थितिकै विकास र आर्थिक गतिविधि बढेर पर्यावरणको दोहनमा झनै बढ्न सक्ने सम्भावना पनि छ । त्यसैले अहिले धेरै विकसित देशले घोषणा गरेका सहुलियतका कार्यक्रममा हरित ऊर्जामा आधारित रोजगारी प्रवर्धनका लागि खर्चनुपर्ने र वातावरणमैत्री विकासको मोडल खोजिनुपर्ने कुरा उठिरहेको छ । यदि त्यस्तो भएमा पृथ्वी र मानिससँगै फस्टाउने मौका मिल्न सक्छ ।

घरभित्रको समस्यामै अल्झनुपर्ने बाध्यताको कारण विकसित देशले विकासशील देशलाई दिने आर्थिक सहयोगमा कटौती हुन गई नेपालजस्तो जैविक विविधता संरक्षण र वातावरणको क्षेत्रमा लगभग २५ प्रतिशतजति रकम विदेशी सहायता रकममा भर पर्नुपर्ने देशलाई उक्त क्षेत्रमा सहयोग रकम घट्न गई त्यस्ता कार्यक्रम प्रभावित हुन सक्नेछ । जैविक विविधताको पक्षमा काम गर्ने विभिन्न संस्थामा बजेटको अभाव भई उनीहरूका कार्यक्रम प्रभावित हुन सक्नेछ । त्यसमाथि नेपालमा महाव्याधिले ठूलो संख्याका मानिसलाई गरिबीको रेखामुनि धकेल्नेछ । गरिबीका कारण वनफँडानीलगायत वातावरणीय ह्रास झनै बढ्न सक्ने सम्भावना पनि छ ।

कोरोना महामारीको बीचमा विश्वभरका विकसित देशबीच आरोप–प्रत्यारोप चलिरहेको छ । कोरोना महाव्याधिबीच भएको जी–सेभेन राष्ट्रहरूको सम्मेलनमा भाइरसको नामको विषयलाई लिएर विवाद हुँदा त्यसले एउटा संयुक्त वक्तव्यसमेत जारी गर्न सकेन । त्यसमाथि विश्व स्वास्थ्य संगठनको नेतृत्व र भूमिकालाई लिएर अमेरिका, अस्ट्रेलियालगायत राष्ट्रले प्रश्न उठाइरहेकाले अहिले नै स्थापित विश्वस्तरका संस्थानहरू क्षयीकरण हुने र राष्ट्रवादले थप प्रश्रय पाउने पो हो कि भन्ने संशय छ । जसले गर्दा माथि उल्लेख गरिएका जैविक विविधता र जलवायु परिवर्तनका मुद्दामा चाहिने विश्व भ्रातृत्व, सहकार्य, संस्थागत संरचना र नेतृत्व नभएर ती मुद्दा झनै ओझेलमा पर्ने सम्भावना पनि छ । त्यस्तो भएमा विश्व वातावरणजस्तो विश्वव्यापी मुद्दामा थप क्षय पुग्नेछ, जसको असर विश्वको वातावरण, जलवायु र जैविक विविधतामा प्रत्यक्ष पर्नेछ ।

अन्तमा, कोरोना महाव्याधिले मानिस, वन्यजन्तु र वातावरणको सम्बन्धलाई दह्रोसँग स्थापित गरेको छ । जनस्वास्थ्यको मुद्दा वातावरणीय स्वास्थ्यसँगै जोडिएको विषय रहेछ भन्ने कुरा बुझ्न यसले धेरै सहयोग गरेको छ । तर, अहिले अस्थायी रूपमा भइरहेको वातावरणीय सुधार (जस्तै– वायु प्रदूषण, कार्बन उत्सर्जनमा कमी) को ठूलो मानवीय, आर्थिक र सामाजिक मूल्य छ । त्यसकारण कोरोना महाव्याधिपछि ठप्प भएको मानवीय आर्थिक गतिविधि वातावरणलाई राम्रो हुने रहेछ भन्ने एकपक्षीय संकथनले मानिसलाई वातावरणको विरोधीको रूपमा करार गर्छ । यतिखेर मानव र वातावरणलाई एकअर्काका विरोधीको रूपमा प्रस्तुत गर्ने दृष्टिकोण होइन, स्वस्थ मानवका लागि स्वस्थ वातावरण अपरिहार्य छ भन्ने चेतना चाहिएको छ ।

नयाँ पत्रिकादैनिक | बैशाख १ २०७७

यो मान्छे, खै कस्तो प्रकृतिको मान्छे !

Posted on April 11, 2020     Leave a Comment

एक लाख ५१ हजार ५७८ डलर ४६ सेन्ट। हाड र मासु निर्मित मानव शरीरलाई कृत्रिम रूपमा बनाउन लाग्ने खर्च, जसमा श्रम र सरकारी कर जोडिएको छैन। बेलायतको रोयल सोसाइटी अफ केमेस्ट्रीका अनुसार मानव शरीर ५९ वटा रासायनिक तत्व मिलेर बनेको हुन्छ। तीमध्ये ९९ प्रतिशत अंश प्रकृतिमा सजिलै पाइने कार्बन, अक्सिजन, क्याल्सियम र फस्फरसले ओगटेका हुन्छन्। शरीरमा ६१ प्रतिशत हुने अक्सिजनको बजार मूल्य १४ डलर पर्छ भने शुद्ध कार्बनको मूल्य महँगो हुने भएकाले ६७ हजार डलर पर्छ। तर, मानव शरीर विशुद्ध हाड, मासुको रासायनिक थुप्रो मात्रै होइन।

लेखक विल व्राइसनका अनुसार मानिसले एक दिनमा १४ हजार पटक आँखा झिम्काउँछ। शरीरको रक्तनलीलाई पाइप जसरी जोड्ने हो भने त्यसले पृथ्वीको साढे दुई फन्को लगाउन पुग्छ। शरीरमा भएका सबै डीएनए त्यान्द्रोलाई धागो जसरी फुकाउँदै लाने हो भने त्यसको लम्बाइ नाप्न यम ग्रहसम्म पुग्नुपर्ने हुन्छ। पृथ्वीमा धेरैपछि आएको मानव भनिने एउटा जनावरको शारीरिक बनोट त यति अकल्पनीय जटिल छ भने अनुमानित ८७ लाख जीवन भएको भनिएको पृथ्वीको जटिलता कस्तो होला ?

ब्रम्हाण्डीय स्तरको जटिलता र विविधता भएको पृथ्वीको लाखौँ जीवन एउटा नियमले चलेको छ, जसलाई प्राकृतिक छनोट भनिन्छ। तमाम विविधताका बाबजुद प्रकृतिमा पाइने हरेक जीवन र पर्यावरण एकअर्कामा जेलिएका छन्, जोडिएका छन्।

न्युयोर्कमा चलाइएको गाडी वा चीनमा रहेका उद्योगले फालेका धुवाँले पृथ्वीको तापमान वृद्धि गर्छ परिणामतः हाम्रो हिमालको हिउँ पग्लन्छ। हिमालमा फालेको प्लास्टिक बगेर सागरसम्म पुग्दछ र त्यसले सामुन्द्रिक जीवलाई असर पार्दछ। यसरी मानिस, जीवजन्तु र पर्यावरण एकअर्कासँग अन्तरसम्बन्धित छन्। मानिस पनि प्रकृतिको अंग भएकाले हाम्रो उत्पत्ति, विनाश, स्वास्थ्य र बिमार यहाँ बस्ने अन्य जीवजन्तु र वातावरणसँग जोडिएको हुन्छ। मानिसको डीएनए चिम्पान्जीसँग ९९ प्रतिशत, मुसासँग ८५ प्रतिशत, कुखुरासँग ६० प्रतिशतले मिल्दछ। जीवनहरू बीचको यस्तो अनौठो समानता र असीमित विविधता नै पृथ्वीको सुन्दर पक्ष हो।

यहाँ सिकार पनि छ सिकारी पनि छन्। छन्, रोगजन्य जीवाणु र जीवाणु बस्ने शरीर। प्रकृतिमा हरिणले घाँस खाने, बाघले हरिणको सिकार गर्ने, चिलले चल्ला टिप्ने गरेजस्तै रोगजन्य ब्याक्टेरिया, भाइरसजस्ता जीवाणुहरू जीवहरूको शरीरभित्र बाँच्ने र फैलने गरिरहेका हुन्छन्।

अनगन्ती रूपमा रहेका त्यस्ता जीवाणुहरू विभिन्न प्रजातिका जनावर, पशुपक्षी र वनस्पतिको शरीर (होस्ट)भित्र लुप्त वा खुला रूपमा बसिरहेका हुन्छन्। उदाहरणका लागि, इबोलाको भाइरस चमेरामा, जिका भाइरस बाँदरमा, सार्स बिरालोमा, मेर्स उँटमा, बिफरको भाइरस मानव शरीरलाई ‘होस्ट’ बनाएर  बसिरहेको हुन्छ। त्यसरी प्राकृतिक ‘होस्ट’मा वसिरहेका भाइरसको संक्रमण यदाकदा त्यही ‘होस्ट’मा रोगका रूपमा देखिन्छ तर अक्सर त्यस्ता भाइरसहरू प्राकृतिक होस्टमा कुनै लक्षणविना होस्टलाई क्षति नपुर्‍याइकन बसिरहेका हुन्छन्।

त्यस्ता जीवाणु होस्टको शरीरमा पुस्तौंअघि पसेको हुनाले त्यसलाई होस्टले अंगीकार गरिरहेको हुन्छ। क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयका प्राध्यापक डाना विल्लनरले गरेको अनुसन्धानले मानिसको फोक्सोमा १७४ प्रजातिको भाइरस पाइएको थियो। मानव शरीरको जिनोममा ८ प्रतिशत भाइरसको डीएनए हुन्छ। त्यस्ता भाइरसका डीएनएले मानिसको शरीरमा विभिन्न प्रोटिन  उत्पादन गर्न सघाउँछन्। तीमध्ये केही प्रोटिन शरीरलाई फाइदा गर्ने हुन्छन् भने केहि बेफाइदा गर्ने। पीएनएएस जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययनका अनुसार मानव गर्भमा शालले उत्पादन गर्ने ‘हेमो’ नामक प्रोटिन मानव शरीरभित्र रहेको भाइरसको डीएनएको मद्दतले बन्दछ। भाइरसका त्यस्ता डीएनएहरू  करोडौं वर्ष पहिले नै मानव पुर्खाको शरीरमा प्रविष्ट गरेको बताइन्छ। उत्पत्ति र विकासको क्रममा ब्याक्टेरिया भाइरसजन्य वातावरणमा हुर्कंदा मानव लगायतका जीवजन्तुका शरीरले ती जिवाणुलाई अपनाएको हुन्छ।

प्रकृतिमा बाँचिरहेका विभिन्न जीवजन्तुका शरीरभित्र रहेका रोगजन्य भाइरस लगायतका जीवाणुहरूको भण्डारलाई महामारी विज्ञानको भाषामा व्याधिकोश (डिजिज रिर्जभ्व्यर) भनिन्छ। त्यस्तो व्याधिकोशमा रहेको भाइरस जब उसको प्राकृतिक होस्टबाट सरेर नयाँ शरीरभित्र पस्दछ, त्यसले नयाँ होस्टलाई अस्वस्थ बनाउँछ र महाव्याधि निम्त्याउँछ। अहिलेको संसारभर फैलिएर बितण्डा मच्चाइरहेको कोभिड-१९ भाइरस चमेराको शरीरबाट निस्केर सालक हुँदै मान्छेमा सरेको हुनसक्ने वैज्ञानिकहरूले अनुमान गरेका छन्।

जसरी जंगलमा बस्ने बाघ घरपालुवा जनावरको सम्पर्कमा आएमा मृगको बदलामा गाईबस्तुको सिकार गर्दछ। त्यसरी नै प्राकृतिक रूपमा कुनै जंगली जनावरको शरीरभित्र बसिरहेको ब्याक्टेरिया भाइरसजस्ता जीवाणु त्यस्ता जनावरको सम्पर्कमा मानिस पुगेपछि मानिसमा सर्ने गर्दछ। त्यसो त जनावरबाट मान्छेमा मात्रै होइन, प्राकृतिक रूपमा मानिसमा पाइने भाइरस वा ब्याक्टेरियाहरू अन्य जनावरमा सरेर जीवजन्तुलाई रोग लाग्ने पनि गर्दछ।

जनावरबाट मानिसमा सर्ने व्याधि

सन् १९३२ ताका न्युयोर्क विश्वविद्यालयका अध्येता विलियम ब्रेवनर बाँदरमाथि पोलियो खोपको अनुसन्धान गर्दै थिए। एकदिन प्रयोगशालामा बाँदर समात्ने क्रममा बाँदरले उनको हातमा टोकिदियो। टोकाइले खासै ठूलो चोट लागेन। उनले घाउमा आयोडिन लगाएर काम जारी राखे। तीन दिनपछि घाउ वरपर रातो बिबिरा देखियो। घाउ दुख्ने र सुन्निने हुन थाल्यो। त्यसपछि उनलाई व्यथाले च्याप्दै लग्यो र दुई हप्तापछि उनले ज्यान गुमाए। धेरैपछि उनको मृत्युको कारण थाहा भयो- बाँदरले टोक्दा बाँदरबाट हप्र्स वि भन्ने भाइरस उनको शरीरमा सरेको रहेछ।
अमेरिकाका कतिपय प्रयोगशालामा अनुसन्धानका लागि राखिएका जनावरहरूको हेरचाहको काम गर्नेहरूमा सरेको उक्त भाइरसले पछिल्लो समयमा सन् १९९७ मा अमेरिकाको अटलान्टास्थिति एउटा बाँदरको अनुसन्धान गर्ने प्रयोगशालामा काम गर्ने एक जना मानिसको ज्यान लिएको थियो।

त्यसरी जनावरबाट मानिसमा सर्ने व्याधिहरूले संसारमा बर्सेनि बीसौँ लाख मानिसको ज्यान लिन्छ। गएको ५० वर्षयता पृथ्वीमा देखिएका ३०० नयाँ रोगजन्य जीवाणुको स्रोतमध्ये दुई तिहाइ जीवाणुको स्रोत जनावर विशेष गरी जंगली जनावर थिए। अहिले फैलिरहेको कोभिड-१९ मात्रै होइन, एड्स, इबोला, जिका, हेन्ड्रा, सार्स, मेर्सजस्ता पछिल्ला महाव्याधिको स्रोत वा त्यस्ता रोगहरू ल्याउने भाइरसको प्राकृतिक होस्ट जंगली जनावरहरू हुन्।

न्युयोर्क विश्वविद्यालयको प्रयोगशाला होस् या चीनको वुहानको मासु बजार या अफ्रिकाको घनाजंगल विभिन्न बहानामा मानिसहरू जंगली जनावरको सामिप्यमा पुगेका छन्। अनुसन्धानका लागि, मासुका लागि, घरमा पालेर राख्ने साथी (पेट)का लागि मानिसले विचित्र प्रकारका जीवजन्तुसँग हिमचिम बढाइरहेका छन्। त्यसैले विश्वभर वन्यजन्तुको वैध–अवैध व्यापार फस्टाउँदो छ। विश्वमा वन्यजन्तुको व्यापारलाई  लागूऔषध, सामानको मिसावट र मानव तस्करीपछिको चौथो ठूलो अवैध व्यापार मानिन्छ।

संसारभर फैलिएको वन्यजन्तुको व्यापारका लागि चीन विश्वकै केन्द्रबिन्दु मानिन्छ। एक अध्ययनअनुसार चीनमा सालक, ब्वाँसो, दुम्सी, चमेरा, बिरालो, बँदेललगायतका ५४ वटा विभिन्न जंगली जनावर घरेलुकरण गरेर पाल्ने पनि गरिन्छ। चीनभित्र बीसौँ हजारको संख्यामा रहेका त्यस्ता वन्यजन्तु पाल्ने फार्ममा पालिएका त्यस्ता जनावरहरूको वार्षिक कारोबार ७४ बिलियन डलरको हाराहारीमा छ। त्यसो त चीनमा मात्रै होइन, अमेरिकालगायतका विकसित देशहरूमा पनि विचित्रका (एक्जोटिक) जनावरहरूलाई घरपालुवा जनावरका रूपमा पाल्ने चलन बढ्दो छ। जसले गर्दा मानिसलाई जनावरको नजिक मात्रै होइन, वन्यजन्तुजन्य रोगको नजिक पनि पुर्‍याएको छ। त्यसको साथै वन्यजन्तुको प्राकृतिक बासस्थानमा गरिएको क्रुर मानवीय अतिक्रमण पनि वन्यजन्तुबाट मानिसमा रोग सर्ने प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष कारण बनेका छन् ।

पर्यावरणीय अतिक्रमण 

जसरी फल लागेको रुखलाई हल्लाएपछि त्यसबाट फलहरू  झर्दछन्। जीवाणुको प्राकृतिक भण्डार खल्बलिएपछि व्याधिजन्य भाइरस ब्याक्टेरियाहरू त्यसबाट बाहिर निस्कन्छन्। उदाहरणका लागि गाईबस्तु वा मानिसलाई लाग्ने एन्थ्रेक्स नामक सरुवा रोगको कारक व्यासिलस एन्थ्रेर्‍यासिस भनिने ब्याक्टेरिया माटोमा सुषुप्त अवस्थामा बसिरहेको हुन्छ। माटो उधिनिएपछि वा त्यस्तो माटोको सम्पर्कमा मानिस वा अन्य जनावर पुगेपछि त्यो ब्याक्टेरिया जनावरको शरीरमा छिरेर त्यसले रोग लगाउँदछ।

यतिखेर वन विनाश गरेर खनिज पर्दाथको उत्खनन गर्ने, बाटोलगायतका पूर्वाधार निर्माण गर्ने, कृषियोग्य भूमिको विकास गर्ने कार्यले मानव जातिले प्रकृतिरूपी जटिल रुखलाई नराम्रोसँग हल्लाइरहेको छ। तर, विडम्बना हामीले त्यस्ता रुख हल्लाउँदछौं, जसको फल कस्तो छ र त्यो भुइँमा झरेपछि त्यसले के कस्तो हानि पुर्‍याउँछ भन्ने परिणामका बारेमा हामी अनभिज्ञ छौं। अज्ञानी छौं। त्यस्ता परिणामगत सम्बन्धहरू बुझ्न सघाउने पर्यावरणीय विनाश र मानव बिमारीको अन्तरसम्बन्धको वैज्ञानिक अनुसन्धानहरू भर्खरै मात्र सुरु हुन थालेका छन्।

हालसालै ब्राजिलको एम्याजोन जंगलमा गरिएको एक अनुसन्धानले वन विनाशसँग औलो (मलेरिया) रोगको फैलाहटको सम्बन्ध प्रत्यक्ष जोडिएको देखाएको थियो। त्यहाँका आठ सय गाउँमा १३ वर्ष लगाएर गरिएको उक्त अध्ययनअनुसार १० प्रतिशतले जंगल विनाश बढेमा मलेरिया रोग ३.३ प्रतिशतले वृद्धि हुनसक्ने देखाएको थियो। त्यस्तै अर्को अनुसन्धानले सन् २०१७ मा अफ्रिकामा फैलिएको इबोलाको एक कारक त्यहाँको भूउपयोगमा आएको परिवर्तनलाई ठम्याएको थियो। भूउपयोगमा आएको बदलावले चमेरा र चिम्पान्जीजस्ता जनावरहरूको प्राकृतिक वासस्थानमा खानेकुरा अभाव हुन गएर उनीहरू एकै ठाउँमा साँघुरिन पुगेका थिए। जसका कारण चमेराबाट चिम्पान्जीमा र त्यसबाट मानिसमा इबोला भाइरस सर्नेे वातावरण बनेको थियो। जंगली जनावरको मासु खाँदा पनि मानिसमा इबोला भाइरसले संक्रमण गरेको हुनसक्ने अर्को अनुसन्धानको अनुमान छ।

अन्तमा, यो लेख छाप्दासम्म कोभिड-१९ भाइरसले ९५ हजार मानिसको ज्यान लिइसकेको छ। संसारका सबैजसो देशमा फैलिएको यसले विश्व अर्थतन्त्रमा दोस्रो विश्वयुद्ध पछिकै ठूलो धक्का पुराउने अनुमान गरिँदै छ। पृथ्वी विजय गरेको ठान्ने मानव जाति प्रकृतिभित्रै रहेको आँखाले नदेखिने, उमार्न पनि नसकिने, गतिहीन, जीवित वा निर्जीवको ठेगानसमेत नभएको एउटा भाइरससँगको लडाइमा छ। उक्त खतरनाक भाइरसबाट बच्न मानव जातिले त्यसविरुद्ध ठूलो युद्ध घोषणा गरेको समयमा रेचल कार्सनलाई सम्झनु उपयुक्त हुनेछ। डीडीटीजस्ता विषादीको प्रयोगले पर्यावरणमा पारेको असरबारे सन् १९६२ मा ‘साइलेन्ट स्प्रिङ’ पुस्तक लेखेर संसारलाई पर्यावरणप्रति सचेत हुन झक्झकाउने अमेरिकी वातावरणकर्मी रेचल कार्सन भन्छिन्, ‘मानव पनि प्रकृतिको हिस्सा भएकाले मानव जातिको प्रकृतिविरुद्धको युद्ध अन्तत्वगत्वा मानव जातिको आफैंविरुद्धको युद्ध हो ।’ कोरोना महाव्याधिको समाप्तिपछि पनि मानिसले प्रकृतिविरुद्धको क्रुर युद्ध यसरी जारी राख्ला वा छोड्ला ?

अन्नपूर्ण दैनिक । २९ चैत २०७६

अस्वस्थ पृथ्वी, रोगी मान्छे

Posted on April 9, 2020     Leave a Comment

काठमाडौँ — १४ डिसेम्बर १९२९, क्रिसमसको दस दिनअघि । अमेरिकाको मेरिल्यान्ड उद्योग वाणिज्य संघका महासचिव सिमोन मार्टिनले आफ्नी पत्नी लिलियन मार्टिनलाई सुगा उपहार दिए । दुर्भाग्यवश, क्रिसमसकै दिन उक्त सुगा रोगले मर्‍यो ।

लगत्तै श्रीमती र छोरीज्वाइँ बिरामी परे । उनीहरु चिकित्सकलाई भेट्न पुगे । चिकित्सक मार्टिन परिवारलाई लागेको अनौठो रोगबारे जानकार थिए । उनीहरुलाई सुगाबाट मानिसमा सर्ने सरुवा रोग सुगाज्वार अर्थात् सिटाकोसिस लागेको थियो । उक्त घटनापछि वासिङ्टन पोस्टले ‘सुगाज्वारले डाक्टर अचम्मित’ शीर्षकमा समाचार छाप्यो । त्यसपछि मार्टिनले सुगा किनेको पसलका कर्मचारी, उनीहरुलाई जाँच्ने चिकित्सक एकपछि अर्को गर्दै बिरामी परे ।

तीमध्ये केही मरे । अमेरिकी सञ्चारमाध्यमहरु उक्त रोगले तरंगित बने । महिनादिनपछि सुगाज्वार अमेरिकाको राष्ट्रिय संकटमा परिणत भयो । उक्त रोगबारे अनुसन्धान गर्ने जिम्मेवारी पाएका राष्ट्रिय सरसफाइ प्रयोगशालाका वैज्ञानिक चार्ल्स आम्स्ट्रङलाई समेत उक्त रोगले समात्यो । मर्ने वा बाँच्ने दोसाँधमा पुगेका उनले एउटा असामान्य निर्णय गरे ।

उक्त रोग लागेर निको भएका बिरामीको रगत झिकेर आफ्नो शरीरमा चढाए । उनी बाँचे, तर प्रयोगशाला संक्रमित भएकाले सबै कुरा नष्ट गरियो । प्रयोगशालामा ताला लाग्यो । त्यसको दुई महिनापछि उक्त प्रयोगशालाले थप अनुसन्धानका लागि दाम मात्रै पाएन, नयाँ नाम पनि पायो— नेसनल इन्स्टिच्युट अफ हेल्थ अर्थात् एनआईएच । गत वर्ष एनआईएचको वार्षिक अनुसन्धान बजेट २६ बिलियन डलरभन्दा बढी थियो ।

१ डिसेम्बर २०१९, चीनको वुहान सहर । सर्प, चरा, चमेरा, लोखर्के, खरायो लगायतका वन्यजन्तुको मासु वा जिउँदो बेचबिखन हुने बजारमा काम गर्ने कामदारहरुमा निमोनिया जस्तो अज्ञात रोग देखा पर्‍यो । रुघाखोकी लाग्ने, उच्च ज्वरो आउने, श्वास–प्रश्वासमा समस्या हुने संक्रमितहरु एक्कासि बढ्न थाले । तीमध्ये केही मरे । पाँच हप्तापछि जनवरी ७ मा उक्त अज्ञात रोगको पहिचान गरियो— कोभिड–१९ । यो लेख तयार पार्दासम्म उक्त रोगबाट साढे ३ लाखजति मानिस संक्रमित भएका छन्, तीमध्ये करिब १५ हजारको मृत्यु भइसकेको छ । १९२ देशमा फैलिसकेको कोभिड–१९ को घातांकीय फैलावट जारी छ ।

९० वर्षअघि अमेरिकाको राष्ट्रिय संकट बनेको सुगाज्वार र अहिले विश्वकै महाव्याधि कोभिड–१९ मा थुप्रै भिन्नता छन् । संक्रमण भएका व्यक्तिको मृत्युको अनुपात, रोगको फैलावट, रोगको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक असर मात्रै होइन, रोगको कारक पनि फरक छन् । सुगाज्वारको कारक क्लाइमेडिया सिटाकी नामक ब्याक्टेरिया थियो भने कोभिड–१९ को कारक सार्स कोभ–२ नामक कोरोना परिवारको भाइरस । तथापि सुगाज्वार र कोभिड–१९ बीचमा एउटा ठूलो समानता छ— दुवै रोगको उत्पत्तिस्रोत वन्यजन्तु हुन् । सुगाबाट मानिसमा सुगाज्वार सरे जस्तै कोभिड–१९ सम्भवतः चमेराबाट सालक हुँदै मानिसमा सरेको हुन सक्ने पछिल्ला वैज्ञानिक अनुसन्धानहरुले देखाएका छन् ।

महाव्याधिका कारक : अस्वस्थ प्रकृति

सुगाज्वर र कोभिड–१९ मात्रै होइन, पछिल्लो समयमा संसारमा देखा परेका महामारीहरु एचआईभी/एड्स, इबोला, एचवानएनवान, सार्स, मेर्स र जिका रोगहरुसम्म सबैको उत्पत्तिस्रोत विभिन्न वन्यजन्तु नै थिए । कुनै बेला विश्वमै सनसनी मच्चाएको एड्स वन्यजन्तुको सिकारका क्रममा चिम्पान्जीसँगको मानिसको संसर्गबाट मानिसमा सरेको थियो भने, इबोला, मेर्स र सार्स जस्ता रोगहरु वन्यजन्तुको मासु बजारबाट मानिसमा सरेको विश्वास गरिन्छ ।

एउटा प्रतिवेदन अनुसार, जनावरबाट मान्छेमा सर्ने सरुवा रोगका कारण संसारमा वर्षेनि १० लाखभन्दा बढी मानिसको मृत्यु हुने गर्छ । ‘प्लस वान’ जर्नलमा प्रकाशित लेखका अनुसार, सन् १९८० देखि २०१३ सम्म विश्वमा २१५ वटा महामारी फैलिएका थिए, जसले विश्वभरका साढे ४ करोड मानिसलाई संक्रमित बनाएको थियो । तीमध्ये ६० प्रतिशतभन्दा बढी रोगहरुको उत्पत्तिस्रोत जनावर थिए र जसमध्ये दुईतिहाइ रोगहरु जंगली जनावरमा पाइने ब्याक्टेरिया, भाइरस लगायतका जीवाणुका कारण मानिसमा सरेका थिए । मानिसका अनौठा सोख र उपभोगका कारण वन्यजन्तुसँग मानिसको बढ्दो हिमचिम र वनविनाश लगायतका वन्यजन्तुको वासस्थानमा आएको ह्रासका साथै जलवायु परिवर्तनका कारण वन्यजन्तुबाट मानिसमा रोग सर्ने वातावरण बनिरहेको छ ।

गत वर्ष प्रकाशित संयुक्त राष्ट्रसंघीय प्रतिवेदन — जसमा मैले सहलेखन गरेको थिएँ — का अनुसार, मानिसको दोहनका कारण यतिखेर पृथ्वी ठूलो संकटबाट गुज्रिरहेको छ । ५० वर्षयता पृथ्वीको फोक्सो मानिने उष्ण प्रदेशीय वनको विनाश बढेको छ । मृगौला मानिने सिमसार सखाप भएको छ । हजारौं वन्यजन्तु लोप र लाखौं लोपोन्मुख भएका छन् । प्लास्टिक लगायतको प्रदूषण बढेको छ । जलवायु परिवर्तन र मिचाहा प्रजातिका जीवजन्तुको बढोत्तरी भएको छ । मानवदोहनका कारण प्रकृतिले मानिसलाई दिने १८ वटा प्रमुख योगदानमध्ये १४ वटामा व्यापक कमी आएको छ । समग्रमा मान्छेका कारण पृथ्वी अस्वस्थ बनेको छ । त्यही कारण प्रकृतिले महामारीसँग प्रतिरोध गर्ने, पानी र हावालाई शुद्ध बनाउने, विपत्तिसँग लड्ने जस्ता प्राकृतिक क्षमता गुमाउँदै छ ।

मानिसको सोखका कारण विश्वभर वन्यजन्तुको वैध–अवैध व्यापार फस्टाउँदो छ । यतिखेर मानिसले हजारौं वर्षयता पाल्दै आएका घरपालुवा जनावरहरुको संख्या ठूलो मात्रामा बढेको मात्रै होइन, नयाँ जनावरहरु मान्छेका आहारा वा पाल्तु बनेका छन्, जसका बारेमा हामीलाई निकै कम जानकारी छ । उदाहरणका लागि, कुकुर मानिससँगै बसेको ४० हजार वर्षभन्दा बढी भएको अनुमान गरिन्छ । लामो आत्मीय सम्बन्धका कारण मानिस र कुकुर दुवैका अनुवंशमा समेत फेरबदल (को–इभल्भ्ड) भएका छन् ।

तर नेपालबाट तस्करीसमेत हुने कोभिड–१९ को सम्भाव्य कारक मानिएको सालकसँग मानिसको सम्बन्ध नयाँ हो । सालक, चमेरा जस्ता जनावर पाल्न योग्य हुन् या होइनन्, त्यस्ता जनावरसँगको सामीप्यले मानिस वा जनावरलाई कस्तो प्रभाव पर्छ भन्ने जानकारी अझै छैन । वुहानका मासुपसलहरुको अवस्था हेर्दा मानिसहरु त्यस्ता अनजान जंगली जनावरहरुसँगै बसेका देखिन्छन्, जसको परिमाणबारे उनीहरु अनभिज्ञ छन् । वुहानमा जस्तो मानिस र वन्यजन्तुको निकटता अन्यत्र विरलै पाइन्छ ।

एकातिर मानिसहरु सोखका कारण आफूले कम बुझेका जंगली जनावरको समीपमा पुगेका छन् भने, अर्कातिर वनविनाश र अतिक्रमणका कारण जंगली जनावरहरु मानवबस्तीमा पसेका छन् । मानव इतिहासमै यसअघि कहिल्यै नदेखिएको मानव र वन्यजन्तुको यस्तो सामीप्य जीवजन्तुबाट मान्छेमा रोग सर्ने सेतु बनेको छ ।

संसारमा भूमध्यरेखा वरपरका उष्ण प्रदेशमा अन्यत्रभन्दा ज्यादा र पृथक् प्रजातिका जीवजन्तु र वनस्पति पाइन्छन् । भूमध्यरेखाबाट जति बढी उत्तर वा दक्षिणतिर गइन्छ, त्यति नै प्रजातिको संख्या घट्दै जान्छ । त्यसो त भूमध्यरेखा वरपरका उष्ण प्रदेशीय क्षेत्र मानिसलाई रोग लगाउने जीवाणुहरुको पनि खानी हो । त्यसैले वैज्ञानिकहरु भन्छन्— जसरी भकारी फोर्दा त्यहाँबाट थुप्रै कीराहरु निस्कन्छन्, त्यसरी नै उष्ण प्रदेशीय जंगल विनाश गर्दा त्यहाँ भएका जीवाणुहरु निस्कन्छन् । वर्ल्ड इकोनोमिक फोरमका अनुसार, जिका, इबोला लगायतको महामारीको सीधा सम्बन्ध वनविनाशसँग छ । पछिल्लो समयमा जलवायु परिवर्तनले यस्तो महामारीलाई थप सघाएको छ । जस्तै— जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका उच्च पहाडी भेगसम्म लामखुट्टे पुगेको छ, जसका कारण त्यस क्षेत्रमा लामुखुट्टेले सार्ने रोगहरुको बढोत्तरी भएको छ ।

अज्ञात संसारको यात्रा

पृथ्वीमा कति प्रजातिका जीवजन्तु छन्, त्यसको अवस्था अज्ञात छ । हालसम्म करिब १२ लाख प्रजातिको मात्रै पहिचान गरिएको छ । लेखिका मेरी क्लेर एरियटका अनुसार, पृथ्वीमा अनुमानित ५ नो निलियन (३० वटा शून्य) ब्याक्टेरिया छन्, जुन यस ब्रह्माण्डमा भएका ताराहरूको संख्याभन्दा ज्यादा हो । पृथ्वीमा भएका ब्याक्टेरिया, भाइरस, प्रोटोजोवा लगायतका सूक्ष्म जीवाणुहरुको तौल संसारभरका सम्पूर्ण वनस्पति, जीवजन्तुको कुल तौलभन्दा बढी छ । मानिसको शरीरमा लगभग ४० हजार प्रजातिका ब्याक्टेरिया र १०० ट्रिलियन ब्याक्टेरियाका कोषहरू हुन्छन् । मान्छेको शरीरमा मानव कोषभन्दा बढी ब्याक्टेरियाका कोषहरु हुन्छन् ।

हाम्रो शरीरमा ती ब्याक्टेरिया विकासक्रमसँगै उत्पत्ति र विकासित भएका हुन्छन् र पारस्परिक रूपमा सहयोगी बन्दै जान्छन् । हाम्रो पाचनशक्तिदेखि ‘मुड’ को फेरबदल गर्नेसम्मका काम ती ब्याक्टेरियाले गर्छन् भने, मानवशरीरले तिनलाई गाँस र बास उपलब्ध गराउँछ । अन्य जीवजन्तुको जीवाणुसँगको सम्बन्ध पनि त्यस्तै हुन्छ । जब एक जनावरबाट त्यस्ता जीवाणुहरु अर्को नयाँ जनावर वा मानिसमा सर्छन्, तिनले रोग निम्त्याउँछन् । जस्तै— पोथी एनाफेलिस लामखुट्टेबाट मानिस लगायतका जनावरमा प्लाज्मोडियम जीवाणु सरेमा औलो रोग लाग्छ । सम्भवतः चमेरा, सालक, चिम्पान्जीबाट मानिसमा सरेका भाइरस लगायतका जीवाणुहरुले महामारी निम्त्याउँछन् । तर त्यस्ता असंख्य जीवाणुबारे हाम्रो ज्ञान निम्छरो छ । मानिसलाई संसारमा भएका करिब १ प्रतिशत वन्यजन्तु भाइरसबारे मात्रै थाहा छ । मानव अज्ञानताको यस्तो भयावह अवस्थाले समयसमयमा मानवजाति महाव्याधिको समीप पुग्ने गर्छ । पछिल्लो समय देखिएको कोभिड–१९ को अवस्था दुई महिनाभन्दा अघि अज्ञात थियो ।

नयाँ चुनौती, पुरानै तरिका

९० वर्षअघि अमेरिकामा सुगाज्वार बढेपछि तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति हर्बर्ट हुवरले संक्रमण बढ्न नदिन सुगा आयातलाई प्रतिबन्ध लगाए । त्यसै गरी कोभिड–१९ को महामारीपछि चीनले वन्यजन्तुको ओसारपसार र व्यापारमा प्रतिबन्ध लगाएको छ । तर यतिखेर अमेरिकामा ८३ लाख सुगा घरपालुवाका रहेको अनुमान गरिन्छ । जसरी अमेरिकी सुगा निर्यातको प्रतिबन्ध सीमित समयका लागि मात्रै रह्यो, सायद हालको वन्यजन्तु व्यापारमाथिको चिनियाँ प्रतिबन्ध पनि कोभिड–१९ को नियन्त्रणपछि त्यस्तै हुन सक्छ र हामी अर्को महामारी नहुँदासम्म पुरानै पारामा फर्किसकेका हुनेछौं । तर १९२९ को अमेरिकाको सीमितता र २०२० को विश्वको व्यापकतामा यतिखेर धरती–आकाशको फरक छ ।

कोभिड–१९ लगत्तै चीनले ‘लक डाउन’ गरेर नियन्त्रणको प्रयास गरे पनि भूमण्डलीकृत विश्वमा कोभिड–१९ चीनबाट बाहिरिन कसैले रोक्न सकेन । मानिसले इतिहासमा विभिन्न महामारीमाथि विजय प्राप्त गर्दै आएको परिप्रेक्ष्यमा कोभिड–१९ माथि ढिलोचाँडो विजय प्राप्त होला नै, तर त्यसको मूल्य निकै चर्को हुनेछ । त्यसैले कोभिड–१९ जस्ता दोहोरिरहने महाव्याधिहरुले ल्याउने संकटबाट मुक्त हुने एउटा उपाय प्रकृतिप्रतिको हाम्रो दृष्टिकोणमा फेरबदल हो । आशा गरौं, कोभिड–१९ ले हामीलाई बारम्बार सम्झाउनेछ— मानवजाति पनि प्रकृतिकै एक अंग भएकाले मान्छे स्वस्थ रहन पृथ्वीको स्वास्थ्य ठीक हुन जरुरी छ ।

कान्तिपुर दैनिक| चैत्र १०, २०७६ २१:५३

The diet of the striped hyena in Nepal’s lowland regions

Posted on April 3, 2020     Leave a Comment

Abstract

Striped hyenas (Hyaena hyaena) are extremely rare in Nepal, and only a few people have studied them in their natural forest and grassland habitat. Their rarity is due to anthropogenic pressures such as hunting, habitat modification, being killed on roads, and depletion of their natural prey. Here, we studied the feeding ecology of hyenas in lowland, Nepal. We employed an opportunistic sampling to collect hyena scats in a range of habitats and the line transect sampling to identify the prey of the hyena in the study site. We collected 68 hyena scats between 2015 and 2018. Most of the hyena scat (39.7%) was found in the Churia Hill forest followed by riverbed (26.4%), mixed forest (14.7%), Sal (Shorea robusta)‐dominated forest (11.7%), and grassland area (7.3%). We found eleven mammalian prey species, plants, and some unidentified items in the hyena scats. The frequency of occurrence and relative biomass of the medium‐sized wild boar (Sus scrofa) were higher than other smaller prey species such as hare (Lepus nigricollis) and rhesus macaque (Macaca mulatta). Similarly, the proportion of large prey species such as nilgai (Boselaphus tragocamelus) in the hyena diet was lower compared with wild boar, hares, and rhesus macaques indicating medium‐sized wild boar is the most preferred prey species. Livestock contributed 17.3% of the total dietary biomass. Domesticated species such as goats, sheep, cows, and even dogs were found in the diet of hyenas. Predation of livestock by hyenas could cause conflict, especially if this ongoing issue continues in the future. Rather, more conservation effort is required in lowland areas of Nepal to protect the hyenas’ natural prey species, particularly in wildlife habitats to reduce the lure of taking domestic livestock. Similarly, conservation education at the local level and active involvement of government authorities in the conservation of this species might be helpful to mitigate human–hyena conflict in the human‐dominated landscape.

Bhandari S, Aryal A, Morley C, Shrestha UB. 2020. Prey availability and selection by striped hyena in human dominated landscape in Nepal. Ecology and Evolution https://doi.org/10.1002/ece3.6223

Patterns of Historical and Future Urban Expansion in Nepal

Posted on February 13, 2020     Leave a Comment

Abstract

Globally, urbanization is increasing at an unprecedented rate at the cost of agricultural and forested lands in peri-urban areas fringing larger cities. Such land-cover change generally entails negative implications for societal and environmental sustainability, particularly in South Asia, where high demographic growth and poor land-use planning combine. Analyzing historical land-use change and predicting the future trends concerning urban expansion may support more effective land-use planning and sustainable outcomes. For Nepal’s Tarai region—a populous area experiencing land-use change due to urbanization and other factors—we draw on Landsat satellite imagery to analyze historical land-use change focusing on urban expansion during 1989–2016 and predict urban expansion by 2026 and 2036 using artificial neural network (ANN) and Markov chain (MC) spatial models based on historical trends. Urban cover quadrupled since 1989, expanding by 256 km2 (460%), largely as small scattered settlements. This expansion was almost entirely at the expense of agricultural conversion (249 km2). After 2016, urban expansion is predicted to increase linearly by a further 199 km2 by 2026 and by another 165 km2 by 2036, almost all at the expense of agricultural cover. Such unplanned loss of prime agricultural lands in Nepal’s fertile Tarai region is of serious concern for food-insecure countries like Nepal.

Rimal B, Sloan S, Keshtkar H, Sharma R, Rijal S, Shrestha UB. 2020. Patterns of Historical and Future Urban Expansion in Nepal. Remote Sensing, 12(4), 628.

अष्ट्रेलियाको आगो

Posted on January 18, 2020     Leave a Comment

नयाँ वर्षको दिनमा अष्ट्रेलियाको राजधानी क्यानवेरामा वायुको गुणस्तर विश्व स्वास्थ्य संगठनले तोकेको मापदन्डभन्दा बीस गुणा ज्यादा हानिकारक थियो । त्यस अघि प्रदूषणकै कारण मेलवर्नमा भएको क्रिकेट प्रतियोगितामा दर्शकहरूले बलसमेत देखेनन् । हरेक वर्ष बसोबासका लागि उपयुक्त सहरको विश्वसूचीमा उपल्लो स्थान ओगट्ने अष्ट्रेलियाका यी सहरहरूको वायु प्रदूषणको अवस्था यतिखेर संसारकै प्रदूषित सहरहरूको भन्दा नाजुक छ । त्यसको कारण— गत सेप्टेम्बरयता निरन्तर लागिरहेको आगलागी हो ।

अहिलेसम्म आगलागीले १ करोड ७ लाख हेक्टर जमिन सखाप पारेको छ । जुन नेपालको प्रदेश नम्बर १, २, वागमती, गण्डकी र ५ नम्बर प्रदेशको जम्मा क्षेत्रफल जोड्दाभन्दा पनि ठूलो भूभाग हो । क्षेत्रफलमा अष्ट्रेलिया नेपालभन्दा करिब ५२ गुणाले ठूलो छ । नेपालको कुल वन क्षेत्रभन्दा दोब्बर क्षेत्र हो । अझै पनि सयौं ठाउँहरूमा आगो लागिरहेका छन्, जुन तत्काल रोकिने गुञ्जायस छैन । अष्ट्रेलियाका कतिपय ठाउँहरूमा त आगलागीको मौसम सुरु भएकै छैन ।

अष्ट्रेलियामा आगलागी शताब्दियौंदेखिको नियति हो । त्यहाँ आगोको लागि आवश्यक मौसम र इन्धन प्रचुर भएकाले झिल्कोमात्रै भेटे पनि आगोले रौद्ररूप धारण गर्छ । अष्ट्रेलिया संसारकै सुक्खा महादेश हो । त्यहाँ गर्मीयाममा तापमान उच्च हुने गर्छ । त्यहाँको १३ करोड ४० लाख हेक्टर जमिनमा वन छ । गर्मीयाममा उच्च तापमान, कम आद्रतायुक्त हावा र जंगलहरूमा सुकेको झारपात र रुखका हाँगाबिँंगाले आगलागीको इन्धनको काम गर्छ । प्राकृतिक (चट्याङ) वा मानवीय कारण (बिजुलीको तारबाट झिल्का खसेर, मान्छेले जानाजान वा असावधानीवश आगो जंगलमै छोडेमा) बाट आगो लाग्छ । उच्च गतिको हावाले आगोलाई ठूलो भूभागमा फैलाउँछ र नियन्त्रणमा बाधा पुर्‍याउँछ । यो वर्ष तुलनात्मक रूपमा आगलागीका लागि मौसम धेरै नै अनुकूल रह्यो । त्यसैले प्रभाव र तीव्रताको हिसाबले यसपालीको आगलागी कीर्तिमानी बनेको छ ।

 

आगोले ठूलो जनधन र अतुलनीय वातावरणीय क्षति पुर्‍याएको छ । क्षति अझै बढ्ने निश्चित छ । हालसम्म २९ जनाले ज्यान गुमाइसकेका र ४३०० घर तथा भवनहरू जलेर नष्ट भएका छन् । दसौं हजार मानिस घरबार छोड्न बाध्य भएका छन् । एक अनुमान अनुसार हालसम्म उक्त आगलागीले १ सय १० अर्ब डलर बराबरको प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष क्षति पुर्‍याएको छ ।

यतिखेर आगलागीले अष्ट्रेलियाको जैविक विविधता र विश्व वातावरणमा पारेको प्रभाव संसारभर चर्चामा छ । आगलागीमा करिब १ अर्ब जनावर मरेको आशंका छ । लोपोन्मुख रैथाने प्रजातिहरूको वासस्थानमा लागेको आगोको कारण करिब ५०० जति त्यस्ता जीवजन्तुहरू सधैंका लागि लोप भएको बताइएको छ । आगलागीले जनावरहरूको वासस्थान, प्रजननस्थल, खाद्य सामग्री र पानीको स्रोतहरूसमेत नष्ट वा क्षतिग्रस्त भएको त्यसबाट बचेका जनावरहरूको भविष्यको जीवन पनि संकटग्रस्त बन्ने पक्का छ । यस आगलागीबाट पृथ्वीको वायुमण्डलमा हालसम्म जलवायु परिवर्तनको कारक मानिने ३५ करोड टन कार्बन उत्सर्जन भएको छ । जुन अष्ट्रेलियाले वर्षभरिमा उत्सर्जन गर्ने परिमाणको दुई तिहाइ हो ।

जलवायु परिवर्तनको असर जलवायु परिवर्तनको हिसाबले बितेको वर्ष र पुरै दशक अष्ट्रेलिया लगायत सम्पूर्ण विश्वको लागि ऐतिहासिक बन्न पुग्यो । अष्ट्रेलियाको मौसम विभागको प्रतिवेदन अनुसार, सन् २०१९ देशकै इतिहासमा सबैभन्दा गर्मी र कम वर्षात भएको वर्ष बन्न पुग्यो । यस अघि सबैभन्दा सुक्खा वर्ष मानिएको सन् १९०२ भन्दा सन् २०१९ मा १२ प्रतिशतले कम वर्षात भयो । त्यसैगरी सबैभन्दा उष्ण वर्षको रेकर्ड बनाएको २०१३ को तुलनामा २०१९ को औसत तापक्रम ०.२ डिग्री सेल्सियसले बढी थियो । सन् २०१९ पृथ्वीको लागि पनि अहिलेसम्मकै सबैभन्दा उष्ण वर्ष सावित भयो । गतवर्ष पृथ्वीको औसत तापमान (सन् १९६१ देखि १९९० सम्मको औसत तापमानको तुलनामा ) ०.८ डिग्री सेल्सियसले उच्च थियो र २०१० को दशक नै सबैभन्दा गर्मी । यसरी निरन्तर उकालो लागेको तापमानले पृथ्वीको वर्षात, वातावरण, विपद्हरूमा व्यापक फेरबदललाई ल्याएको छ, जसलाई जलवायु परिवर्तन भनिन्छ । त्यसकारण अष्ट्रेलियामा यसपाला समय अगावै र भीषण रूपमा लागेको आगोको कारक जलवायु परिवर्तन हो भन्नेमा धेरैको मतैक्य छ ।

यो त टेलर मात्रै

यतिखेर सञ्चार माध्यममा देखिएका दन्किरहेका आगोका ज्वाला, त्यसबाट निस्केको कालो बाक्लो धुवाँ र त्यसलाई नियन्त्रणको लागि हवाइजहाज र जमिनमा भइरहेका प्रयास, आगलागीबाट बच्न बस्ती छोडेर भाग्दै गरेका मानिसहरू, आगोपछि मरेका जनावरहरूका छरिएका सिनो र उजाडिएको दृश्य हलिउडको कुनै फिल्मको जस्तो लाग्छ । तर अध्येताहरूले यसलाई जलवायुजन्य संकटको टेलरमात्रै भनेका छन् । किनभने जलवायु परिवर्तनले पृथ्वीको पर्यावरणमात्र होइन, कृषि, औद्योगिक उत्पादन र अर्थतन्त्र लगायतका मानवीय क्रियाकलापहरूमा व्यापक असर पार्ने वैज्ञानिक दाबी छ । यसले विश्वभर बाढी–पहिरो, अतिवृष्टि, खडेरी, आगलागी जस्ता विपद्हरूको बढोत्तरी गरिरहेको छ । भविष्यमा त्यस्ता विपद्हरूको तीव्रता, सीमा र आवृति अझै बढ्ने अनुमान छ ।

अष्ट्रेलियामा जलवायु परिवर्तन र डढेलोको सम्बन्ध बारेमा सन् २०१२ मा अर्थशास्त्री रोज गार्नेटको नेतृत्वमा एक अध्ययन गरिएको थियो । अध्ययनले जलवायु परिवर्तनको कारण भविष्यमा आगलागीको मौसम चाँडै सुरु हुने, लामो समयसम्म रहिरहने र तीव्र हुने पूर्वानुमान गरेको थियो । उक्त अध्ययनमा त्यहाँ जलवायु परिवर्तनले चरम आगलागीका घटनाहरूमा सन् २०३४ सम्ममा ६५ प्रतिशत र २०६७ सम्ममा ३०० प्रतिशतले बढ्ने र त्यसको संकेत २०२० सम्म देखिने बताइएको थियो । जुन यतिखेर सत्य सावित भएको छ । तथापि अष्ट्रेलियाली स्कट मोरिसनको सरकार त्यस्ता अध्ययनहरूमा आधारित पूर्वतयारी भन्दा जलवायु परिवर्तन र आगलागीको सम्बन्धलाई नकार्न र बंग्याउन उद्यत छ—देशभित्र र देश बाहिर ।

जलवायु सम्मेलनमा सलाइको काँटी

पृथ्वीको जलवायु परिवर्तनको कारक मानव निर्मित कार्बन लगायतका हरितगृह ग्यास उत्सर्जन रहेको वैज्ञानिक तथ्यहरूले पुष्टि गरिसकेका छन् । यद्यपि यस विषयलाई कार्बन उत्सर्जक विकसित देशका सरकारहरू र ठूला तेल/कोइला कम्पनीहरूले विवादित बनाइरहेका छन् । उनीहरूले आफ्नो कार्बन उत्सर्जनको विगतको दोषबाट उम्कन तथ्यहरूलाई बेवास्था गर्ने, बंग्याउने र त्यसमाथि धावा बोल्ने गरिरहेका छन् । फलस्वरुप विश्वव्यापी रूपमा कार्बन उत्सर्जन घटाउने ठोस कदम चाल्न बाध्यकारी सम्झौताहरू हुन सकिरहेका छैनन् ।

डिसेम्बरमा स्पेनको म्याड्रिडमा सम्पन्न भएको जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी राष्ट्रसंघीय सम्मेलन (कोप २५) लेपेरिस सम्झौताको कार्यान्वयनमा ठोस काम गर्ने अपेक्षा गरिएको थियो । तर सम्मेलन उत्सर्जन कटौती, कार्बन व्यापारको व्यवस्थापन र जलवायुजन्य क्षति तथा नोक्सानीमा लगानी र जलवायु वित्तजस्ता विषयमा विना सहमति टुंगियो । त्यसका लागि अष्ट्रेलिया लगायतका धनी राष्ट्रहरू बाधक बने । पेरिस सम्झौतालाई जलवायु परिवर्तनको कोशेढुंगा माने पनि त्यो बाध्यकारी सम्झौता होइन, स्वयंसेवी प्रकृतिको सम्झौता हो । त्यसकारण पेरिस सम्झौताको पालना भएमा पनि पृथ्वीको तापमान सन् २१०० सम्ममा ३.२ डिग्री सेल्सियसले वृद्धि हुने क्लाइमेट एक्सन ट्रयाकरको प्रक्षेपण छ । जबकि जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी राष्ट्रसंघीय निकाय आईपीसीसीले जलवायुको प्रलयकारी असरबाट पृथ्वीलाई जोगाउन तापमान वृद्धिलाई १.५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित राख्नुपर्ने बताएको छ । यसै बीचमा बाराक ओवामा राष्ट्रपति हुँदा गरिएको पेरिस सम्झौताबाट ट्रम्पको अमेरिकाले हात झिकेपछि यसको प्रभावकारितामा थप प्रश्न उब्जेको छ ।

अष्ट्रेलियाको वर्तमान सरकार जलवायु परिवर्तनको विश्व राजनीतिमा कहिले ट्रम्पको अमेरिकासँग मिलेर (जलवायु विज्ञानप्रति अविश्वास र आक्रमण गर्न) त कहिले ब्राजिल, चीन र भारतसँग मिलेर (कोप २५ मा) सम्झौताको वातावरण बिगार्न लागिपरेको छ । कोप २५ मा अष्ट्रेलियाले आफूले क्योटो अभिसन्धिले निर्दिष्ट गरेको भन्दा बढी कार्बन उत्सर्जन घटाएकोले त्यो क्रेडिट पेरिस सम्झौताको कार्यान्वयनमा पाउनपर्ने अडान राखेको थियो । जसलाई ब्राजिल, चीन र भारतले समर्थन र १०० भन्दा बढी देशले विरोध गरेका थिए । क्योटो अभिसन्धि अनुसार कार्बन उत्सर्जन केही समयसम्मलाई बढाउन पाउने छुट पाएको विकसित राष्ट्र अष्ट्रेलियाले त्यही छिद्रमा टेकेर गरेको त्यस्तो हर्कत कोप २५ को असफलताको एउटा कारक बन्न पुग्यो । यद्यपि पेरिस सम्झौतामा पुरानो क्रेडिट पाउने बुँदा उल्लेख छैन । अष्ट्रेलियाले कोप २५ मा देखाएको उक्त चलाखीपूर्ण कदमलाई गार्डियन पत्रिकाले घरमा डढेलो लाग्दा आगोको कारक घटाउने विश्व सम्मेलनमा मोरिसन सरकार सलाइको काँटी बोकेर गएको भन्दै कटाक्षपूर्ण टिप्पणी छापेको थियो ।

अष्ट्रेलियाले विश्व मञ्चमा जलवायुबारे प्रतिगामी चरित्र देखाउनुका पछाडि वर्तमान मोरिसन सरकार र उनको पार्टीको कोइलाजस्ता फोहोरी ऊर्जाप्रतिको मोह प्रमुख छ । अष्ट्रेलिया विश्वमै कोइला बढी उत्पादन गर्ने मध्येमा चीन, भारत र अमेरिकापछिको चौथो राष्ट्र हो । अष्ट्रेलियाको कार्बन उत्सर्जन धनी देशहरूको तुलनामा कम भए तापनि प्रतिव्यक्ति उत्सर्जनमा अष्ट्रेलिया उच्च स्थानमा पर्छ । एक नेपालीले वर्ष दिनभरि गर्ने कार्बन उत्सर्जन एक अष्ट्रेलियालीले केही दिनमै गर्छ । जलवायु विश्व नीतिमा यस्तै रवैयाको कारण जलवायु परिवर्तन निस्पादन सूचांक २०२० मा अष्ट्रेलिया जलवायु परिवर्तन नीतिको लागि संसारकै खराब मुलुक बन्यो । जर्मन वाच भन्ने संस्थाले निकालेको उक्त प्रतिवेदनले मोरिसन सरकारलाई प्रतिगामी भनेको छ ।

घर बाहिर त्यस्तो चरित्र देखाइरहेको मोरिसन सरकार घरभित्र आगलागीको कारक जलवायु परिवर्तनलाई मान्न तयार छैन । मोरिसन सरकार र उनका समर्थकहरूको राय छ— अष्ट्रेलियाभर यतिखेर लागिरहेको आगोको कारण जलवायु परिवर्तन होइन, बरु जंगलमा थुप्रिएको इन्धन हो । यो अर्धसत्यमा टेकेर पुरातनपन्थी सञ्चार माध्यमहरूले जलवायु परिवर्तन पक्षधरहरूमाथि निरन्तर दोषारोपण गरिरहेका छन् । उनीहरूले जंगलमा आगलागीको इन्धन मानिने सुकेका हाँगाबिँगा त्यसै छोडिएकोले डढेलो लागेको बताइरहेका छन् । तर जंगलमा इन्धन थुप्रनुले भन्दा जलवायु परिवर्तनले आगलागीलाई यति भयावह बनाएको वैज्ञानिक दाबी छ ।

अष्ट्रेलियाको घरेलु राजनीति र वैदेशिक नीति एक दशकदेखि जलवायु परिवर्तनको पक्ष र विपक्षमा विभाजित भइरहेकोले आगलागीको समस्यामा यतिखेर घ्यु थपिएको जस्तो भएको छ । समस्याको कारकप्रतिको बुझाइ र समाधानको उपायमा यहाँका राजनीतिक दलहरू विपरीत ध्रुवमा छन् । त्यसैले अष्ट्रेलियाको यसपालीको आगो त ढिलो–चाँडो निभ्ला नै, तर आगलागीको कारक मानिएको जलवायुजन्य राजनीतिक आगो निभ्न झने निकै समय लाग्न सक्छ ।

कान्तिपुर दैनिक| माघ ४, २०७६ ०८:१७

पर्वतमा परिवर्तन

Posted on December 11, 2019     Leave a Comment

फागुन २३, २०७५ मा खोलिएको ट्वीटर खाता ‘निम्सदाइ’ लाई कात्तिक १४, २०७६ सम्म आइपुग्दा २१ हजारभन्दा बढीले पछ्याइसकेका थिए । गत महिना मात्रै ४ हजारभन्दा बढीले पछ्याएको निम्सदाइ अर्थात् निर्मल पुर्जा यसअघि त्यति सुनिएको नाम होइन । न कुनै नेता, न खेलाडी, न लेखक, न त सेलेब्रिटी नै ।

तर भाइटीकाको दिनसम्म पुग्दा निर्मल संसारभरका मिडियाका लागि चुम्बक बनिसकेका थिए । हाल निर्मल पुर्जालाई गुगलमा सर्च गर्दा ७ लाखभन्दा बढी रेकर्ड देखिन्छन् । त्यसैको अग्रभागमा आउँछ न्युयोर्क टाइम्समा छापिएको उनको समाचार, जसमा लेखिएको छ– ‘विश्वका १४ उच्च शिखरको छ महिनामै आरोहण : नेपालीले आरोहणको इतिहास रचे ।’

नेपालीको हिमालका नाममा जति विश्वकीर्तिमान अन्य विधामा सायदै छ । पहिलो पटक सगरमाथा आरोहण गर्ने तेन्जिङ नोर्गे । सबैभन्दा कम उमेरमा सगरमाथा चढ्ने किशोर तेम्बा छिरी र किशोरी निमा छाम्मी शेर्पा । सबैभन्दा कम समयमा सगरमाथा चढ्ने पेम्बा दोर्जी । सबैभन्दा बढी, २४ पटकसम्म सगरमाथा चढ्ने कामी रिता शेर्पा । नेपालीको हिमालसँग जोडिएका यस्ता विश्वकीर्तिमानको सूची लामो छ । शेर्पाहरूको यस्तै साहसिक कीर्तिमानले गर्दा होला, पछिल्लो समयमा नेपाललाई गौतम बुद्ध र सगरमाथाको देशसँगै शेर्पाहरूको देश पनि भनेर चिनाइन्छ/चिनिन्छ ।

हिमालबाहेक अन्यत्र होचो

हिमालसँग जोडिएका हाम्रा मानवीय कीर्तिमानहरू जति अग्ला छन्, तिनका तुलनामा हामी अन्य विधामा भने विश्वमै होचा छौं । खेलकुददेखि प्राज्ञिक कर्मसम्म, अध्ययन–अनुसन्धानदेखि उद्योग–व्यापारसम्म, कला–साहित्यदेखि कृषि–उद्यमसम्म हाम्रो अवस्था विश्वमै निम्छरो छ ।

नेपालको वायुको गुणस्तर विश्वमै खराबमध्ये पर्छ । हाम्रो कृषिको उत्पादकत्व विश्वमै सबैभन्दा पुछारमा छ । हामी उच्च भ्रष्टाचार गर्ने मुलुकहरूमा पर्छौं । हाम्रो पासपोर्ट संसारमै सबैभन्दा कमजोर मानिन्छ । नेपालको कुनै पनि कम्पनी विश्वस्तरमा गनिन लायक बनिसकेको छैन । यहाँका विश्वविद्यालयहरू विश्वका उच्च हजारभित्र पनि पर्दैनन् । हाम्रा चलचित्रले ओस्कार र संगीतले ग्रामीको ढोकाबाट अझै प्रवेश पाएका छैनन् । न त नेपालबाट प्रकाशित पुस्तकहरूले म्यानबुकर, नोबेल जस्ता प्रतिष्ठित अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार जितेका छन्, जबकि त्यो उचाइमा छिमेकी देश भारत, पाकिस्तान, बंगलादेशका सिनेमा, संगीत, पुस्तक पुगिसकेका छन् । खेलकुदका केही विधामा, हामी जस्तै विपन्न अफ्रिकाका कैयौं मुलुकले विश्वमै अग्रणी स्थान बनाएका छन् । हामी भने विश्वका अन्य देशका तुलनामा शारीरिक/मानसिक क्षमता, सिर्जनशीलता र विद्वताको प्रदर्शन हुने थुप्रै क्षेत्रमा निकै पुछारमा छौं ।

भूगोलको ‘लक’ र लाभ

पुलिट्जर पुरस्कार जित्न सफल पुस्तक ‘गन्स, जर्म्स एन्ड स्टिल’ मा जारेड डाइमन्डको तर्क छ– भूगोलको ‘लक’ र लाभका कारण पश्चिमा मुलुकहरू आधुनिक विकासको उच्च शिखरमा पुग्न सफल भए । उनले कृषि युगको सुरुआत पहिले अफ्रिका–युरोप जोडिएका भूभागमा बस्ने र पपुवा न्युगिनीमा बस्ने मानव समुदायबीचको तुलनात्मक अध्ययन गरेर उक्त निष्कर्ष निकालेका हुन् । अफ्रिका–युरोप जोडिएको मेडिटरिनियन समुद्र वरपर बस्ने मानिसहरूलाई त्यहाँको भूगोलसँग जोडिएर आएका घरेलुकरण गर्न सहज धेरै वनस्पति र जनावरले विकासको भर्‍याङ चढ्न सुरुआती समयमा सहयोग गरे । भूगोलको लाभका कारण उनीहरूले विभिन्न जंगली वनस्पति र जीवजन्तुको घरेलुकरण गरे, कृषि अपनाए । त्यही क्रममा उनीहरूले मानवनिर्मित संस्थानहरू जन्माए, सहर बसाए, रोगसँग लड्ने औषधि पत्ता लगाए, ठूलठूला वैज्ञानिक आविष्कार गरे र विश्वभर आफ्नो साम्राज्य खडा गरे । तर भूगोलले ठगेको पपुवा न्युगिनीका मानव समुदाय आफ्ना दसौं हजार वर्षअघिका पुर्खाहरू जस्तै लगभग फिरन्ते अवस्थामै रहिरहे ।

डाइमन्डको तर्क छ– भूगोलका कारण अफ्रिका–युरोप र पपुवा न्युगिनीमा पाइने वनस्पति र जनावरहरू भिन्न थिए । अफ्रिका–युरोपमा गहुँ र गाई हुन्थे भने पपुवा न्युगिनीमा पिँडालु र सुँगुर । पिँडालुको खेती गर्दा प्रत्येक गाना छुट्टाछुट्टै रोप्नुपर्ने भएकाले बढी श्रम चाहिन्थ्यो । तर गहुँलाई एकै पटक छर्न सकिन्थ्यो । पिँडालुभन्दा गहुँ धेरै पौष्टिक पनि हुन्थ्यो । त्यस्तै, गाई जिउँदोमा मासु र दूध खान मिल्ने र जोत्न पनि हुने, साथै मरेपछि छालाबाट लुगा बनाउन र हाडबाट सिकार गर्ने औजार बनाउन सकिने बहुउपयोगी जनावर थियो । तर सुँगुर मासुका लागि मात्रै प्रयोग गर्न मिल्थ्यो । त्यसकारण बाँच्नका लागि पपुवा न्युगिनीमा बस्ने मान्छेले अफ्रिका–युरोपका मान्छेले भन्दा बढी श्रम गर्नुपर्थ्यो । उनीहरूको अधिकांश समय बाँच्ने संघर्षमा बित्थ्यो । बहुउपयोगी, पौष्टिक, कम श्रम चाहिने बाली र जनावर भूगोलले दिएका कारण अफ्रिका–युरोपका मानिसहरूको उत्पादकत्व बढ्न पुग्यो र उनीहरूले श्रमलाई बाँच्ने संघर्ष इतरका इलममा लगाउन सक्ने भए । बचेको अतिरिक्त समयलाई उनीहरूले सिर्जनशील काममा लगाए ।

संसारमा सबैभन्दा पहिले कृषि प्रणाली सुरु भएको मानिने ‘फर्टाइल क्रिसेन्ट’ र संसारको पहिलो सहर त्यसै आसपासका क्षेत्रमा पर्छन् । कृषि युगको सुरुवातपछि फिरन्ते सिकारी मानव रैथानेमा परिणत भए । धेरै घर एकै ठाउँमा खेतीपाती गरेर बस्दा गाउँ र सहर जन्मिए । त्यस्तो उत्पादनशील आर्थिक व्यवस्थाले घरेलु प्रविधिको विकास गर्न थप सघायो र त्यसले थप उत्पादकत्व बढायो । समय क्रममा उनीहरू अध्ययन–अनुसन्धान गर्न सक्ने भए, जसका कारण आधुनिक प्रविधि र औषधि जन्मिए । र, सँगै जन्मायो विरोधीमाथि धावा बोल्न सक्ने बन्दुक, जसको आडमा उनीहरूले विश्वभर आफ्नो साम्राज्य फैलाए । भूगोलको भाग्यले तिनका सन्तानहरू युरोपदेखि अमेरिकासम्म फैलिएर संसारभर जगजगी गर्न सफल भए, तर भूगोलले ठगेको पपुवा न्युगिनीका बासिन्दा भने दसौं हजारवबर्षसम्म पनि ज्युँका त्युँ रहन बाध्य भए ।

यद्यपि डाइमन्डको ‘भूगोलको लक र लाभ’ सिद्धान्तलाई कतिपयले फितलो सामान्यीकरण भनेर आलोचना गर्छन् । तर जेफ्री स्याक्स जस्ता विकास अर्थशास्त्रीहरू पनि देशको आर्थिक विकासमा भूगोलको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुनेमा विश्वास गर्छन् । स्याक्सले आफ्नो पछिल्लो पुस्तक ‘दी एज अफ सस्टेनेबल डिभलपमेन्ट’ मा कुनै पनि देशको पछौटेपनका थुप्रै कारकमध्ये भूगोल पनि एउटा हो भनेका छन् । उनको दाबी छ– मलेरिया लाग्ने र भूपरिवेष्टित भूगोलका कारण कतिपय मुलुक आर्थिक विकासको दौडमा पछि परे ।

हाम्रो भूगोलको रणनीतिक लाभ

नेपालको जनसंख्याको निकै सानो हिस्सा (पछिल्लो जनगणना अनुसार १ लाख २३ हजार) ओगटे पनि शेर्पा जातिले अन्य जाति/समुदायका तुलनामा नेपाललाई विश्वमा चिनाउन सबैभन्दा धेरै भूमिका खेलेका छन् । विश्वभर पर्वतारोहण उनीहरूको पेसा र पहिचान बनेको छ । चुनौतीपूर्ण हिमाली वातावरणमा सयौं पुस्तादेखि बस्दै आएकाले शेर्पाहरूको अनुवंश (जिन) मै फेरबदल (म्युटेसन) आएको अनुसन्धानहरूले पुष्टि गरेका छन्, जसका कारण अन्य समुदायकाले भन्दा शेर्पाको शरीरले बढी अक्सिजन अन्तर्लीन गर्ने क्षमता राख्छ । पीएनएस जर्नलमा प्रकाशित लेखका अनुसार शेर्पाहरूको शरीरको कोषभित्र हुने माइटोक्रोन्ड्रिया (जसलाई शरीरमा ऊर्जाको भट्टी पनि भनिन्छ) ले पश्चिमाहरूको भन्दा धेरै अक्सिजनलाई शक्तिमा परिणत गर्न सक्ने विशिष्ट क्षमता राख्छ । त्यसैले शेर्पाहरूको शरीरको मांसपेशी कम अक्सिजनमा पनि धेरै काम गर्न सक्ने गरी बलिष्ठ बनेको हुन्छ ।

दुर्भाग्यवश, हाम्रा आफ्नै शेर्पासँग सम्बन्धित यस्ता थुप्रै वैज्ञानिक अध्ययन र अनुसन्धानमा नेपालीको व्यक्तिगत वा संस्थागत संलग्नता भने नगण्य छ । हिमाली समुदायको मात्रै होइन, हिमालसँग जोडिएका विविध पक्षको अध्ययन र अनुसन्धानमा हाम्रो अवस्था निम्छरो छ । उदाहरणका लागि, यतिखेर हिमाली क्षेत्र जलवायु परिवर्तनको अध्ययन–अनुसन्धान विश्वकै लागि ठूलो आकर्षणको केन्द्र हो । तर हिमालय क्षेत्रका पर्यावरण, जलचक्र, जैविक विविधता, कृषि, पर्यटन, समुदाय र अर्थतन्त्रमा जलवायु परिवर्तनले पार्ने असरबारे हुने बृहत् अध्ययन–अनुसन्धानमा हाम्रो स्थानीय विज्ञता खासै विकसित हुन सकेको छैन । हिमालसँग जोडिएका दर्शन, इतिहास, कला, संस्कृति, जीविकोपार्जनका विधि, सामुदायिक सहकार्यको उन्नयनलाई संश्लेषण गर्ने र विश्वव्यापी समसामयिक बहस र सैद्घान्तिक मान्यतासँग जोड्ने अभिरुचि हाम्रा संस्थानहरूसँग छैन । त्यसकारण, भूगोलले दिएको यस्तो रणनीतिक लाभका क्षेत्रहरूको पहिचान गर्न र त्यसलाई नीति–निर्माणको प्राथमिकतामा ढाल्न हामी पूर्णत: चुकेका छौं ।

त्यसका थुप्रै कारण हुन सक्छन् । हिमालको देश भनेर विश्वमा चिनिन मन पराउने हामीसँग हिमालसम्बन्धी अध्ययन–अनुसन्धान गर्ने उत्कृष्ट अनुसन्धान केन्द्र छैन । विदेशीको सहयोगमा सगरमाथा क्षेत्र लगायतमा बनेका केही त्यस्ता अनुसन्धान केन्द्र पनि यतिखेर निकम्मा बनेका छन् । हिमाली अध्ययन–अनुसन्धानलाई उत्प्रेरणा दिने वातावरण छैन । नेपालका स्कुलदेखि विश्वविद्यालय तहसम्म हुने हिमालसम्बद्ध पढाइ झारा टार्ने खालको छ । त्यसले विद्यार्थीको दिमागमा हिमालप्रति कौतूहल जगाउँदैन । हामीले हाम्रा बच्चाहरूका कलिला मस्तिष्कमा विश्वकै अग्लो चुचुरो सगरमाथाको देश भनेर अहंकारको बीजारोपण गर्न जति मेहनत गरेका छौं, त्यति नै बढी अल्छी हिमालको वास्तविक जानकारी दिन मानेका छौं । फलस्वरूप अधिकांश नेपालीको हिमालसम्बन्धी ज्ञानको दायरा साँघुरो छ र त्यससम्बन्धी रुचि मरेको छ । जीवित छ त ‘सगरमाथाको देश नेपालप्रति मलाई गर्व छ’ भन्ने खोक्रो अहंकार मात्रै, जुन नेपाली पासपोर्ट बोकेर विमानस्थल छिरेको भोलिपल्टदेखि धूलिसात् पनि हुन थाल्छ । बालमस्तिष्कबाटै हुर्कंदै/हुर्काउँदै आएको सगरमाथाकै उचाइ बराबरको यस्तो अहंकारले तर्क र ज्ञानको ढोकालाई निषेध गर्ने वातावरण बनेको छ ।

अन्त्यमा, शेर्पा वा हिमाली समुदायले भूगोलको लाभ लिएर विश्वभर पर्वतारोहणमार्फत नेपाललाई छुट्टै पहिचान दिलाएका छन् । हिमाल हुनुको रणनीतिक लाभ आरोहणमा मात्रै होइन, अध्ययन–अनुसन्धानमा पनि लिन सकिन्छ । यस विषयलाई गम्भीरतापूर्वक लिएर यसमा लगानी गर्ने, नयाँ पुस्तालाई यसको अध्ययन–अनुसन्धानमा आकर्षित गर्ने, स्कुल र विश्वविद्यालयमा यससम्बन्धी सामान्यदेखि विशिष्ट विषयका पाठ्यक्रमहरू बनाउने अनि उत्प्रेरणाको वातावरण बनाइदिने हो भने हिमालका विविध पाटामा विश्वमै पहिचान बनाउन सकिने रणनीतिक फाइदा हामीलाई उपलब्ध छ । त्यसको पहिलो सर्त हिमाली अहंकारलाई उत्सुकतामा बदल्नु हो । निर्मल पुर्जाको आरोहणको सफलतामा रमाउँदै गर्दा अब हिमालका अन्य क्षेत्रमा पनि हामीले रणनीतिक लाभ उठाउनेबारे सोच्न ढिला भएन र ?

कान्तिपुर दैनिक | कार्तिक १७, २०७६

Multiple conceptualizations of nature are key to inclusivity and legitimacy in global environmental governance

Posted on November 9, 2019     Leave a Comment

Abstract

Despite increasing scientific understanding of the global environmental crisis, we struggle to adopt the policies science suggests would be effective. One of the reasons for that is the lack of inclusive engagement and dialogue among a wide range of different actors. Furthermore, there is a lack of consideration of differences between languages, worldviews and cultures. In this paper, we propose that engagement across the science-policy interface can be strengthened by being mindful of the breadth and depth of the diverse human-nature relations found around the globe. By examining diverse conceptualizations of “nature” in more than 60 languages, we identify three clusters: inclusive conceptualizations where humans are viewed as an integral component of nature; non-inclusive conceptualizations where humans are separate from nature; and deifying conceptualizations where nature is understood and experienced within a spiritual dimension.

Considering and respecting this rich repertoire of ways of describing, thinking about and relating to nature can help us communicate in ways that resonate across cultures and worldviews. This repertoire also provides a resource we can draw on when defining policies and sustainability scenarios for the future, offering opportunities for finding solutions to global environmental challenges.

Coscieme L et al. (40 authors including Shrestha UB). 2019 Multicultural conceptualizations of Nature: why does it matter for global environmental governance? Environmental Science and Policy 104, 36-42.

हिमालको रणनीतिक लाभ

Posted on November 3, 2019     Leave a Comment

फागुन २३, २०७५ मा खोलिएको ट्वीटर खाता ‘निम्सदाइ’ लाई कात्तिक १४, २०७६ सम्म आइपुग्दा २१ हजारभन्दा बढीले पछ्याइसकेका थिए । गत महिना मात्रै ४ हजारभन्दा बढीले पछ्याएको निम्सदाइ अर्थात् निर्मल पुर्जा यसअघि त्यति सुनिएको नाम होइन । न कुनै नेता, न खेलाडी, न लेखक, न त सेलेब्रिटी नै ।

तर भाइटीकाको दिनसम्म पुग्दा निर्मल संसारभरका मिडियाका लागि चुम्बक बनिसकेका थिए । हाल निर्मल पुर्जालाई गुगलमा सर्च गर्दा ७ लाखभन्दा बढी रेकर्ड देखिन्छन् । त्यसैको अग्रभागमा आउँछ न्युयोर्क टाइम्समा छापिएको उनको समाचार, जसमा लेखिएको छ– ‘विश्वका १४ उच्च शिखरको छ महिनामै आरोहण : नेपालीले आरोहणको इतिहास रचे ।’

नेपालीको हिमालका नाममा जति विश्वकीर्तिमान अन्य विधामा सायदै छ । पहिलो पटक सगरमाथा आरोहण गर्ने तेन्जिङ नोर्गे । सबैभन्दा कम उमेरमा सगरमाथा चढ्ने किशोर तेम्बा छिरी र किशोरी निमा छाम्मी शेर्पा । सबैभन्दा कम समयमा सगरमाथा चढ्ने पेम्बा दोर्जी । सबैभन्दा बढी, २४ पटकसम्म सगरमाथा चढ्ने कामी रिता शेर्पा । नेपालीको हिमालसँग जोडिएका यस्ता विश्वकीर्तिमानको सूची लामो छ । शेर्पाहरूको यस्तै साहसिक कीर्तिमानले गर्दा होला, पछिल्लो समयमा नेपाललाई गौतम बुद्ध र सगरमाथाको देशसँगै शेर्पाहरूको देश पनि भनेर चिनाइन्छ/चिनिन्छ ।

हिमालबाहेक अन्यत्र होचो

हिमालसँग जोडिएका हाम्रा मानवीय कीर्तिमानहरू जति अग्ला छन्, तिनका तुलनामा हामी अन्य विधामा भने विश्वमै होचा छौं । खेलकुददेखि प्राज्ञिक कर्मसम्म, अध्ययन–अनुसन्धानदेखि उद्योग–व्यापारसम्म, कला–साहित्यदेखि कृषि–उद्यमसम्म हाम्रो अवस्था विश्वमै निम्छरो छ ।

नेपालको वायुको गुणस्तर विश्वमै खराबमध्ये पर्छ । हाम्रो कृषिको उत्पादकत्व विश्वमै सबैभन्दा पुछारमा छ । हामी उच्च भ्रष्टाचार गर्ने मुलुकहरूमा पर्छौं । हाम्रो पासपोर्ट संसारमै सबैभन्दा कमजोर मानिन्छ । नेपालको कुनै पनि कम्पनी विश्वस्तरमा गनिन लायक बनिसकेको छैन । यहाँका विश्वविद्यालयहरू विश्वका उच्च हजारभित्र पनि पर्दैनन् । हाम्रा चलचित्रले ओस्कार र संगीतले ग्रामीको ढोकाबाट अझै प्रवेश पाएका छैनन् । न त नेपालबाट प्रकाशित पुस्तकहरूले म्यानबुकर, नोबेल जस्ता प्रतिष्ठित अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार जितेका छन्, जबकि त्यो उचाइमा छिमेकी देश भारत, पाकिस्तान, बंगलादेशका सिनेमा, संगीत, पुस्तक पुगिसकेका छन् । खेलकुदका केही विधामा, हामी जस्तै विपन्न अफ्रिकाका कैयौं मुलुकले विश्वमै अग्रणी स्थान बनाएका छन् । हामी भने विश्वका अन्य देशका तुलनामा शारीरिक/मानसिक क्षमता, सिर्जनशीलता र विद्वताको प्रदर्शन हुने थुप्रै क्षेत्रमा निकै पुछारमा छौं ।

भूगोलको ‘लक’ र लाभ

पुलिट्जर पुरस्कार जित्न सफल पुस्तक ‘गन्स, जर्म्स एन्ड स्टिल’ मा जारेड डाइमन्डको तर्क छ– भूगोलको ‘लक’ र लाभका कारण पश्चिमा मुलुकहरू आधुनिक विकासको उच्च शिखरमा पुग्न सफल भए । उनले कृषि युगको सुरुआत पहिले अफ्रिका–युरोप जोडिएका भूभागमा बस्ने र पपुवा न्युगिनीमा बस्ने मानव समुदायबीचको तुलनात्मक अध्ययन गरेर उक्त निष्कर्ष निकालेका हुन् । अफ्रिका–युरोप जोडिएको मेडिटरिनियन समुद्र वरपर बस्ने मानिसहरूलाई त्यहाँको भूगोलसँग जोडिएर आएका घरेलुकरण गर्न सहज धेरै वनस्पति र जनावरले विकासको भर्‍याङ चढ्न सुरुआती समयमा सहयोग गरे । भूगोलको लाभका कारण उनीहरूले विभिन्न जंगली वनस्पति र जीवजन्तुको घरेलुकरण गरे, कृषि अपनाए । त्यही क्रममा उनीहरूले मानवनिर्मित संस्थानहरू जन्माए, सहर बसाए, रोगसँग लड्ने औषधि पत्ता लगाए, ठूलठूला वैज्ञानिक आविष्कार गरे र विश्वभर आफ्नो साम्राज्य खडा गरे । तर भूगोलले ठगेको पपुवा न्युगिनीका मानव समुदाय आफ्ना दसौं हजार वर्षअघिका पुर्खाहरू जस्तै लगभग फिरन्ते अवस्थामै रहिरहे ।

डाइमन्डको तर्क छ– भूगोलका कारण अफ्रिका–युरोप र पपुवा न्युगिनीमा पाइने वनस्पति र जनावरहरू भिन्न थिए । अफ्रिका–युरोपमा गहुँ र गाई हुन्थे भने पपुवा न्युगिनीमा पिँडालु र सुँगुर । पिँडालुको खेती गर्दा प्रत्येक गाना छुट्टाछुट्टै रोप्नुपर्ने भएकाले बढी श्रम चाहिन्थ्यो । तर गहुँलाई एकै पटक छर्न सकिन्थ्यो । पिँडालुभन्दा गहुँ धेरै पौष्टिक पनि हुन्थ्यो । त्यस्तै, गाई जिउँदोमा मासु र दूध खान मिल्ने र जोत्न पनि हुने, साथै मरेपछि छालाबाट लुगा बनाउन र हाडबाट सिकार गर्ने औजार बनाउन सकिने बहुउपयोगी जनावर थियो । तर सुँगुर मासुका लागि मात्रै प्रयोग गर्न मिल्थ्यो । त्यसकारण बाँच्नका लागि पपुवा न्युगिनीमा बस्ने मान्छेले अफ्रिका–युरोपका मान्छेले भन्दा बढी श्रम गर्नुपर्थ्यो । उनीहरूको अधिकांश समय बाँच्ने संघर्षमा बित्थ्यो । बहुउपयोगी, पौष्टिक, कम श्रम चाहिने बाली र जनावर भूगोलले दिएका कारण अफ्रिका–युरोपका मानिसहरूको उत्पादकत्व बढ्न पुग्यो र उनीहरूले श्रमलाई बाँच्ने संघर्ष इतरका इलममा लगाउन सक्ने भए । बचेको अतिरिक्त समयलाई उनीहरूले सिर्जनशील काममा लगाए ।

संसारमा सबैभन्दा पहिले कृषि प्रणाली सुरु भएको मानिने ‘फर्टाइल क्रिसेन्ट’ र संसारको पहिलो सहर त्यसै आसपासका क्षेत्रमा पर्छन् । कृषि युगको सुरुवातपछि फिरन्ते सिकारी मानव रैथानेमा परिणत भए । धेरै घर एकै ठाउँमा खेतीपाती गरेर बस्दा गाउँ र सहर जन्मिए । त्यस्तो उत्पादनशील आर्थिक व्यवस्थाले घरेलु प्रविधिको विकास गर्न थप सघायो र त्यसले थप उत्पादकत्व बढायो । समय क्रममा उनीहरू अध्ययन–अनुसन्धान गर्न सक्ने भए, जसका कारण आधुनिक प्रविधि र औषधि जन्मिए । र, सँगै जन्मायो विरोधीमाथि धावा बोल्न सक्ने बन्दुक, जसको आडमा उनीहरूले विश्वभर आफ्नो साम्राज्य फैलाए । भूगोलको भाग्यले तिनका सन्तानहरू युरोपदेखि अमेरिकासम्म फैलिएर संसारभर जगजगी गर्न सफल भए, तर भूगोलले ठगेको पपुवा न्युगिनीका बासिन्दा भने दसौं हजारवबर्षसम्म पनि ज्युँका त्युँ रहन बाध्य भए ।

यद्यपि डाइमन्डको ‘भूगोलको लक र लाभ’ सिद्धान्तलाई कतिपयले फितलो सामान्यीकरण भनेर आलोचना गर्छन् । तर जेफ्री स्याक्स जस्ता विकास अर्थशास्त्रीहरू पनि देशको आर्थिक विकासमा भूगोलको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुनेमा विश्वास गर्छन् । स्याक्सले आफ्नो पछिल्लो पुस्तक ‘दी एज अफ सस्टेनेबल डिभलपमेन्ट’ मा कुनै पनि देशको पछौटेपनका थुप्रै कारकमध्ये भूगोल पनि एउटा हो भनेका छन् । उनको दाबी छ– मलेरिया लाग्ने र भूपरिवेष्टित भूगोलका कारण कतिपय मुलुक आर्थिक विकासको दौडमा पछि परे ।

हाम्रो भूगोलको रणनीतिक लाभ

नेपालको जनसंख्याको निकै सानो हिस्सा (पछिल्लो जनगणना अनुसार १ लाख २३ हजार) ओगटे पनि शेर्पा जातिले अन्य जाति/समुदायका तुलनामा नेपाललाई विश्वमा चिनाउन सबैभन्दा धेरै भूमिका खेलेका छन् । विश्वभर पर्वतारोहण उनीहरूको पेसा र पहिचान बनेको छ । चुनौतीपूर्ण हिमाली वातावरणमा सयौं पुस्तादेखि बस्दै आएकाले शेर्पाहरूको अनुवंश (जिन) मै फेरबदल (म्युटेसन) आएको अनुसन्धानहरूले पुष्टि गरेका छन्, जसका कारण अन्य समुदायकाले भन्दा शेर्पाको शरीरले बढी अक्सिजन अन्तर्लीन गर्ने क्षमता राख्छ । पीएनएस जर्नलमा प्रकाशित लेखका अनुसार शेर्पाहरूको शरीरको कोषभित्र हुने माइटोक्रोन्ड्रिया (जसलाई शरीरमा ऊर्जाको भट्टी पनि भनिन्छ) ले पश्चिमाहरूको भन्दा धेरै अक्सिजनलाई शक्तिमा परिणत गर्न सक्ने विशिष्ट क्षमता राख्छ । त्यसैले शेर्पाहरूको शरीरको मांसपेशी कम अक्सिजनमा पनि धेरै काम गर्न सक्ने गरी बलिष्ठ बनेको हुन्छ ।

दुर्भाग्यवश, हाम्रा आफ्नै शेर्पासँग सम्बन्धित यस्ता थुप्रै वैज्ञानिक अध्ययन र अनुसन्धानमा नेपालीको व्यक्तिगत वा संस्थागत संलग्नता भने नगण्य छ । हिमाली समुदायको मात्रै होइन, हिमालसँग जोडिएका विविध पक्षको अध्ययन र अनुसन्धानमा हाम्रो अवस्था निम्छरो छ । उदाहरणका लागि, यतिखेर हिमाली क्षेत्र जलवायु परिवर्तनको अध्ययन–अनुसन्धान विश्वकै लागि ठूलो आकर्षणको केन्द्र हो । तर हिमालय क्षेत्रका पर्यावरण, जलचक्र, जैविक विविधता, कृषि, पर्यटन, समुदाय र अर्थतन्त्रमा जलवायु परिवर्तनले पार्ने असरबारे हुने बृहत् अध्ययन–अनुसन्धानमा हाम्रो स्थानीय विज्ञता खासै विकसित हुन सकेको छैन । हिमालसँग जोडिएका दर्शन, इतिहास, कला, संस्कृति, जीविकोपार्जनका विधि, सामुदायिक सहकार्यको उन्नयनलाई संश्लेषण गर्ने र विश्वव्यापी समसामयिक बहस र सैद्घान्तिक मान्यतासँग जोड्ने अभिरुचि हाम्रा संस्थानहरूसँग छैन । त्यसकारण, भूगोलले दिएको यस्तो रणनीतिक लाभका क्षेत्रहरूको पहिचान गर्न र त्यसलाई नीति–निर्माणको प्राथमिकतामा ढाल्न हामी पूर्णत: चुकेका छौं ।

त्यसका थुप्रै कारण हुन सक्छन् । हिमालको देश भनेर विश्वमा चिनिन मन पराउने हामीसँग हिमालसम्बन्धी अध्ययन–अनुसन्धान गर्ने उत्कृष्ट अनुसन्धान केन्द्र छैन । विदेशीको सहयोगमा सगरमाथा क्षेत्र लगायतमा बनेका केही त्यस्ता अनुसन्धान केन्द्र पनि यतिखेर निकम्मा बनेका छन् । हिमाली अध्ययन–अनुसन्धानलाई उत्प्रेरणा दिने वातावरण छैन । नेपालका स्कुलदेखि विश्वविद्यालय तहसम्म हुने हिमालसम्बद्ध पढाइ झारा टार्ने खालको छ । त्यसले विद्यार्थीको दिमागमा हिमालप्रति कौतूहल जगाउँदैन । हामीले हाम्रा बच्चाहरूका कलिला मस्तिष्कमा विश्वकै अग्लो चुचुरो सगरमाथाको देश भनेर अहंकारको बीजारोपण गर्न जति मेहनत गरेका छौं, त्यति नै बढी अल्छी हिमालको वास्तविक जानकारी दिन मानेका छौं । फलस्वरूप अधिकांश नेपालीको हिमालसम्बन्धी ज्ञानको दायरा साँघुरो छ र त्यससम्बन्धी रुचि मरेको छ । जीवित छ त ‘सगरमाथाको देश नेपालप्रति मलाई गर्व छ’ भन्ने खोक्रो अहंकार मात्रै, जुन नेपाली पासपोर्ट बोकेर विमानस्थल छिरेको भोलिपल्टदेखि धूलिसात् पनि हुन थाल्छ । बालमस्तिष्कबाटै हुर्कंदै/हुर्काउँदै आएको सगरमाथाकै उचाइ बराबरको यस्तो अहंकारले तर्क र ज्ञानको ढोकालाई निषेध गर्ने वातावरण बनेको छ ।

अन्त्यमा, शेर्पा वा हिमाली समुदायले भूगोलको लाभ लिएर विश्वभर पर्वतारोहणमार्फत नेपाललाई छुट्टै पहिचान दिलाएका छन् । हिमाल हुनुको रणनीतिक लाभ आरोहणमा मात्रै होइन, अध्ययन–अनुसन्धानमा पनि लिन सकिन्छ । यस विषयलाई गम्भीरतापूर्वक लिएर यसमा लगानी गर्ने, नयाँ पुस्तालाई यसको अध्ययन–अनुसन्धानमा आकर्षित गर्ने, स्कुल र विश्वविद्यालयमा यससम्बन्धी सामान्यदेखि विशिष्ट विषयका पाठ्यक्रमहरू बनाउने अनि उत्प्रेरणाको वातावरण बनाइदिने हो भने हिमालका विविध पाटामा विश्वमै पहिचान बनाउन सकिने रणनीतिक फाइदा हामीलाई उपलब्ध छ । त्यसको पहिलो सर्त हिमाली अहंकारलाई उत्सुकतामा बदल्नु हो । निर्मल पुर्जाको आरोहणको सफलतामा रमाउँदै गर्दा अब हिमालका अन्य क्षेत्रमा पनि हामीले रणनीतिक लाभ उठाउनेबारे सोच्न ढिला भएन र ?

कान्तिपुर दैनिक | कार्तिक १७, २०७६

प्रवचनको स्रोता बन्न पाए पो [अन्तर्वार्ता]

Posted on September 14, 2019     Leave a Comment

fursad-barta-uttam-babu-shrestha_20190914042417अमेरिकाको युनिभर्सिटी अफ् म्यासेचुसेट्स, बोस्टनबाट वातावरण विज्ञानमा विद्यावारिधि गरेका उत्तमबाबु श्रेष्ठ आक्कलझुक्कल सञ्चारमाध्यमहरूमा लेख्छन्। जर्मनी, अमेरिका र अस्ट्रेलियाका गरी सातवटा विश्वविद्यालयमा संलग्न भएर अनुसन्धानात्मक कार्य गरिसकेका उनले हाल नेपालमा ग्लोबल इन्स्टिच्युट फर इन्टर डिस्प्लिनरी स्टडिटज्मार्फत अन्तर्विषयक (इन्टर डिस्प्लिनरी) अनुसन्धानलाई अघि बढाउँदैछन्। श्रेष्ठका एक पुस्तक र ५० भन्दा बढी अनुसन्धानात्मक कृति विश्वप्रसिद्ध साइन्सलगायतका अन्तराष्ट्रिय जर्नलमा प्रकाशित छन्। उनले हालै मात्र जैविक विविधतासम्बन्धी १८ सय पृष्ठ लामो संयुक्त राष्ट्रसंघीय प्रतिवेदनको सहलेखन गरेका थिए। ‘विश्व युवा वैज्ञानिक एकेडेमी’का सदस्य उनले त्यसैअन्तर्गतको ‘दक्षिण एसियामा विज्ञान कूटनीति’ नामक समूहको नेतृत्व गर्छन्। असाध्यै व्यस्त वैज्ञानिक श्रेष्ठको फुर्सदमा फुर्सदका लागि गरिएको फुर्सद-वार्ता  :

 कत्तिको फुर्सद हुन्छ ?      

मेरा दैनिक प्राथमिकतामा क्रमश : जागिर, छोराछोरीको हेरचाह र उनीहरूसँग खेल्ने, घुम्ने, पकाउने, सरसफाइ गर्ने, पुस्तक पढ्ने, दौड्नेलगायतका व्यायाम गर्ने, लेख्ने र भेटघाट पर्छन्। मलाई दैनिक आठ घण्टा सुत्नैपर्छ। आठ घण्टा जागिरमा जान्छ। मेरो फुर्सद तपार्इं नै अनुमान लगाउनुस्।

फुर्सद निकै छोटो छ…

यी सबै कामबाट समय बचेमा विशेष गरी बिदाको दिनमा मेरो सोखको काम फोटोग्राफी गर्छु। फोटो खिच्ने, एडिट गर्ने, त्यससम्बन्धी लेख पढ्ने र विश्वप्रसिद्घ फोटोग्राफरहरूले खिचेका फोटोहरू हेर्ने गर्छु।

 अब पुस्तकतिर फर्काैं, पढेको पछिल्लो पुस्तक ?

मजस्तो दुई ससाना बच्चाबच्चीको जागिरे बुवालाई घरमा किताब आद्योपान्त पढ्ने सुविधा छैन। त्यसैले मौकाअनुसार एकै पटक उस्तै विषयका किताबहरूका च्याप्टर पढ्छु। अहिले क्याथी ओ निलको ‘वेपन्स् अफ म्याथ डिस्ट्रक्सन’, सुजाना जुवोफको ‘द एज अफ सर्भाइलेन्स् क्यापिटलिज्म’ र पिडब्लु सिंगर र इमर्सन ब्रुकिङको ‘लाइकवार’ पढिरहेको छु। यी तिनै पुस्तक सोसल मिडिया र बिग डेटासँग सम्बन्धित छन्। सोसल मिडियालगायतका प्रविधिहरूले अहिले हाम्रो दैनिक व्यवहारदेखि निर्णय क्षमतासम्म, विश्व अर्थतन्त्रदेखि देशका निर्वाचनसम्म कसरी प्रभाव परिरहेको छ। यस्ता ठूला प्रविधि कम्पनीहरूलाई बेलगाम छोडिदिने हो भने यसले भविष्यमा कस्तो दूरगामी प्रभाव पार्न सक्छ भन्नेबारे पुस्तक केन्द्रित छन्।

औद्योगिक पुँजीवादको कच्चा पदार्थ प्राकृतिक सम्पदा र मानव श्रम हुन् भने निगरानी पुँजीवाद (सर्भाइलेन्स् क्यापिटलिज्म)को मानव अनुभव, स्वभाव र संवेदना। यिनै कच्चा पदार्थहरूको मद्दतले पुँजीवादले धन, ज्ञान र शक्ति आर्जन गर्छ। प्राकृतिक स्रोतमा आधारित औद्योगिक पुँजीवादले पृथ्वीमा पर्यावरणीय संकट निम्त्याए जसरी मानव संवेदनामा आधारित निगरानी पुँजीवादले मानवीयता नै संकटमा पार्नसक्ने कुरा ‘द एज अफ सर्भाइलेन्स् क्यापिटलिज्म’मा छ। ‘लाइकवार’मा भने टेलिग्राफ, रेडियो र इन्टरनेटको दुरुपयोग कसरी युद्धमा वा क्रूर सत्ता जोगाउन भयो वा भइरहेको छ भन्ने वर्णन छ।

 पछिल्लो पटक हेरेको सिनेमा ?  

बच्चाहरूसँगै हलमा गएर लोककथामा आधारित डिज्ने पिक्चर्सले बनाएको ‘एल्लाडिन’ हेरेँ। तर आफूले हेरेको ‘ग्रिन बुक’ भनौं।

 ‘ग्रिन बुक’ कस्तो लाग्यो ?      

‘ग्रिन बुक’ सिनेमा काला जातिका पियानोवादक डन सर्लीले सन् १९६२ मा अमेरिकाको दक्षिणी भेगमा गरेको सांगीतिक यात्राको कथा हो। त्यो बेलाको अमेरिकी समाजमा विद्यमान रंगभेदको साधारण कथा तर प्रस्तुति भने उत्कृष्ट भएकाले मन पर्‍यो। कामको सिलसिलामा हवाई यात्राहरू भइरहने हुनाले प्लेनमा सिनेमा हेर्न पाइन्छ।

 थाती राखेको किताब ?       

रोबर्ट सापोलस्कीको ७७४ पृष्ठको ‘बिहेभ  : द बायोलोजी अफ ह्युमन एट आवर बेस्ट एन्ड वस्र्ट’। पेसाले स्ट्यान्डफोर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक सापोलस्की न्युरो बायोलोजिस्ट हुन्। बबुनका विश्वविख्यात अध्येता। मानिस साँच्चै अचम्मको प्राणी हो। सग्लो देखेको मान्छेले केही दिनमै आत्महत्या गरेको खबर सुनिन्छ। कायर ठानेको मान्छेले बहादुर काम गरिदिन्छ। घुसेघुसेले ताल पार्छ। त्यस्ता राम्रा र नराम्रा, नियमित र आकस्मिक मानवीय व्यवहारहरूका पछाडि के कस्ता वैज्ञानिक कारण छन् ?        कुनै मानवीय निर्णयका पछाडि उसको मस्तिष्कमा एक सेकेन्डअघि कस्तो परिवर्तन भएको हुन्छ ?        एक घण्टाअघि उसको शरीरमा कस्ता हर्मोनहरू सञ्चार भएका हुन्छन् ?        निर्णय हुनुभन्दा अघिल्ला दिनमा भएका घटनाहरूले त्यसमा कसरी मलजल गर्न सक्छन् ?        मान्छे हुर्केको परिवार र समाजले मानवीय निर्णयमा कसरी फरक पार्छ ?        आमाको पेटमा हुँदा आमाले पाएको स्याहारसुसारले कसरी त्यस्ता निर्णय क्षमतामा असर गर्छ ?        साथै हामीले लाखौं वर्षदेखि ल्याएको अनुवंश (जिन) जुन चिम्पान्जी, बिरालो, चरा, उभयचरदेखि कीरासँग मिल्छ। त्यसले मानव स्वभाव निर्माणमा कस्तो भूमिका खेल्छ भन्नेबारेको पुस्तक हो— बिहेभ।

पुस्तक रोचक उदाहरणहरूले भरिएको छ। जस्तै, इजरायलमा गरिएको एक अनुसन्धानमा अदालतका न्यायमूर्तिहरूले एकै किसिमको मुद्दामा पेट भोको हुँदाको बेला र खाना खाएपछिको बेलामा फरकफरक निर्णय दिने रहेछन्। पेट भरिएको बेला न्यायाधीशहरूले अभियुक्तहरूलाई धरौटीमा छोड्ने सम्भावना खाली पेट हुँदै गएको अवस्थामा भन्दा बढी हुने उक्त अध्ययनले देखाएको थियो। खानाले दिने सन्तुष्टि र शरीरमा बढ्ने चिनीको मात्रा आदिले न्यायाधीशहरूको मुड राम्रो हुने भएकाले त्यस्तो निर्णय दिनसक्ने उक्त अनुसन्धानमा जनाइएको छ।

समाजमा भनिने नैतिकता र असल कामको मापनको आधार के ?        कुन कुरा नैतिक÷अनैतिक, राम्रो÷नराम्रो हो भन्ने तय कसरी हुन्छ ?        जस्ता कुराहरू पुस्तकमा छन्। अलि घोत्लिएर पढ्नुपर्ने तर लामो पुस्तक भएकाले त्यसलाई राम्रोसँग पढ्न पाएको छैन। उनले स्ट्यान्डफोर्ड विश्वविद्यालयमा पढाउने ‘ह्युमन बिहेभिरल बायोलोजी’को कक्षा युट्युबमा राखिएको छ, जसलाई तीसौं लाखपटक भन्दा बढी हेरिएको छ। बिना अत्याधुनिक शिक्षण सामग्री (पावर प्लाइन्टलगायत) उनको पढाउने शैली बेजोड छ। एक प्राध्यापकले विश्वविद्यालयमा पढाएको कुरा पनि युट्युबमा त्यति धेरै मान्छेले हेर्छन् भनेर म छक्कै परेँ।

 धेरै पल्ट पढेको किताब ?  

नढाँटी भन्ने हो भने मैले सन् १९६१ मा प्रकाशित भएको पीडी स्टम्यानले लेखेको ‘गो डग गो’ नामक पुस्तक धेरै पल्ट पढेँ। केही समय अघिसम्म दुईवर्षे छोरोले सधैं त्यही किताब पढिदिन भन्थ्यो। छोरी पनि त्यो उमेरको हुँदा त्यस्तै गर्थी। उनीहरूका लागि मैले उक्त बालसाहित्य सयौं पटक पढेँ। त्यो उमेरमा बच्चाहरू एउटै कुरा दोहोर्‍याइरहन्छन्। उनीहरूले त्यसरी नै सिक्ने हो। बालमनोविज्ञान बुझेर लेखिएको किताबले भित्र-बाहिर, तल-माथि, हिँड-रोक, धेरै-थोरै, सानो-ठूलो लगायतका कुराहरू बच्चालाई सिकाउँछ। आफूले दोहोर्‍याएर पछिल्लो पटक पढेको पुस्तक गुरचरण दासको ‘डिफिकल्टिज अफ बिइङ गुड  : अन द सटल आर्ट अफ धर्म’ र म्याट रिड्लेको ‘र्‍यासनल अप्टिमिस्ट  : हाउ प्रस्परिटी इभल्स्’। दासको पुस्तकमा महाभारतका पात्रहरूको द्विविधासँग अहिलेको समाजका घटनाहरूलाई जोडेर हेरिएको छ। रिड्लेले विगत १० हजार वर्षयता मानवले पौष्टिक खाना खाने, उन्नत ठाउँमा बस्ने, बढी मनोरञ्जन गर्नेे, बढी बाँच्ने, बढी कमाउने जस्ता सूचकांकहरू पस्केर हामी हाम्रो ढुंगे युगका पूर्खाहरूभन्दा किन समृद्घ भयौं भन्ने दृष्टान्त दिएका छन्। समृद्घिको परिभाषा बुझ्न त्यो पुस्तक निकै उपयोगी छ। सेवाको विविधीकरण र श्रमको विशेषीकरणले कसरी समृद्घि ल्याउँछ भन्ने तर्क पुस्तकमा गरिएको छ।

 पहिलो (बच्चाको) किताब ?  

म जन्मिएको पारिवारिक र सामाजिक परिवेशमा बच्चा बेलामा पढ्ने भनेको कोर्सका किताबहरू नै हुन्थे। त्यति बेला हाम्रोजस्तो निम्न मध्यम परिवारमा स्कुल नटेक्दासम्म घरमा पढाउने चलन थिएन। स्कुले जीवनमा पनि पाठ्यक्रमबाहिरका पुस्तक पढ्ने चलन थिएन। पहिलोपल्ट पाठ्यक्रमभन्दा बाहिरको पुस्तकमा मैले अंग्रेजी ग्रामरको मोटो पुस्तक किनेको याद छ। पुस्तक किनेर फर्कंदा सानो हातमा मोटो पुस्तक बोकेको सबैले हेरिदियोस् भन्ने लागेको थियो। एसएलसी दिएपछि र आईएस्सीपछिको समयमा घरसँगैको पुस्तक पसलमा नेपाली साहित्यका थुप्रै पुस्तक पढेँ। ध्रुवचन्द्र गौतम, मदनमणि दीक्षित, पारिजात, विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका पुस्तकहरू त्यति बेला पढेको हँ। तर हामी किशोर हुँदासम्म पनि उपन्यास पढेमा मान्छे बिग्रन्छ भन्ने धारणा थियो।

बच्चाबच्ची जन्मिएपछि बालसाहित्य पढ्ने मौका पाइयो। म घरमा हुँदा छोराछोरी सुत्नुअघि हामी        श्रीमान्        श्रीमती उनीहरूसँगै बसेर दैनिक बालसाहित्यिक किताब पढ्छौं वा उनीहरूले पढेको सुन्छौं। मैले गर्ने दैनिक कार्यहरूमध्ये सबैभन्दा आनन्दको क्षण यो हो। एक पुस्तामा बीचमा नै पढ्ने र पढाउने संस्कृतिमा यति धेरै फरक परेको देख्दा आश्चर्य लाग्छ। मेरा बाआमा र हजुरबाआमाको पुस्ता वा त्योभन्दा अघिका पुस्ताहरूबीचमा त्यति ठूलो फरक थिएन।

धेरैपल्ट उपहार दिएको किताब ?       

मैले युवल नोआ हरारीको ‘सेपियन्स्’ पुस्तक धेरैलाई उपहार दिएँ। मेरो पीएचडीका प्राध्यापक, हाकिम र मिल्ने साथीहरू गरेर पाँच जनालाई त्यो पुस्तक दिएँ।

धेरैपल्ट उपहार पाएको किताब ?       

मैले एकदुई पटकबाहेक पुस्तक उपहार पाएको छैन। पाएका पुस्तकहरू पनि खासै गतिला थिएनन्।

पढ्न मन लागेर नपाएको किताब ?       

खासै छैन। पढ्न मन लागेको पुस्तक किन्न सक्ने र खोज्न सक्ने भएको छु। नपढ्ने पुस्तक जम्मा गर्ने बानी छैन। पढ्न मन लागेको पुस्तक किन्दा पैसा खेर गएजस्तो लाग्दैन। यस अर्थमा हाम्रो पुस्ताले आफूलाई भाग्यमानी मान्नुपर्छ। कुनै समय बाइबल एकदमै विरलै पाइने पुस्तक थियो। आज संसारभर सबैभन्दा बढी छापिएको पुस्तक कुनै छ भने त्यो बाइबल नै हो। हिजोआज बजारमा नपाइने पुस्तकको पनि अंश, सारांश वा समीक्षा इन्टरनेटमा पढ्न पाइन्छ। पुस्तक लेखकका प्रवचन युट्युबमा सुन्न÷हेर्न सकिन्छ।

 कहाँ किन्नुहुन्छ ?       

निश्चित ठाउँ छैन। अमेरिका बस्दा एम्याजोनबाट सेकेन्ड ह्यान्ड किताब किन्थेँ। यात्राको बेला कहिलेकाहीँ एअरपोर्टका पुस्तक पसलहरूमा र ठूला सहरहरूको केन्द्रतिर बरालिँदा त्यहीँ किन्छु। विदेशका प्राय : ठूला सहरका केन्द्रहरूमा वर्षौं पुराना पुस्तक पसलहरू हुन्छन् तर नयाँ चिजका पसल÷अफिसहरू सहरबाहिर हुन्छ। नेपालमा एकता, मण्डला र हिमालयनमा किनेको छु। तर विदेशमा बसाइँ सर्दै हिँड्न परेकाले यतिखेर किन्डललगायतका बुक रिडरमा सयौं पुस्तक छन्।

० कुन समय धेरै किताब पढ्नुभयो ?  

स्कुले जीवनदेखि अहिलेसम्म पुस्तकको साथ मैले र मेरो साथ पुस्तकले छोडेको छैन। त्यसमा पढ्नुपर्ने र पेसागत बाध्यता साथै व्यक्तिगत रुचि सबै छन्। पेसा नै पढ्ने÷पढाउने भयो। पढ्ने रुचिले त होइन, ज्यान पाल्ने बाध्यताले हार्वर्ड विश्वविद्यालयमा काम गर्दा खुबै पुस्तक पढियो। मेरो जागिर नै पुराना ऐतिहासिक पुस्तक हेरेर तथ्यांक संकलन गर्नुपर्ने थियो। त्यो बेला त्यहाँको पुस्तकालयमा बसेर लगभग पाँच वर्षमा वनस्पतिशास्त्रसम्बन्धी हजारौं पुस्तक पढेँ÷पल्टाएँ। टेबल जत्रा दुई जनाले उचाल्नुपर्ने १६औँ शताब्दीमा लेखिएका पुस्तकहरूदेखि हत्केलामा अटाउने साना पुस्तकहरू त्यहाँ देखँे। म त्यहाँ काम गर्दा गुगलले सबै पुस्तक स्क्यान गर्न थालेको थियो। उनीहरू त्यहाँ आएर ट्रकका ट्रक पुस्तक लैजान्थ्ये। यति खेर ती धेरै पुस्तक गुगल बुकमा पाइन्छ। अमेरिकी विश्वविद्यालयमा भएका गुगल बुकलगायतका इन्टरनेटमा नभेटिएका पुस्तकहरूका खास अंशहरू चाहिएमा उक्त विश्वविद्यालयको पुस्तकालयलाई अनुरोध गरेमा स्क्यान गरेर पढाइदिन्छन्।

मैले विगत पाँच-छ वर्षयता औपचारिक पढाइ सकेपछि व्यक्तिगत रुचिका धेरै पुस्तक पढ्न थालेको छु।

 मन परेको पुस्तकालय ?       

पाँच वर्षभन्दा बढी नियमित प्रयोग गरेकाले होला, हार्वर्ड हर्वेरियमको पुस्तकालय नै मन पर्‍यो। शान्त, सुविधासम्पन्न भएकाले पनि होला। उक्त विश्वविद्यालयमा ४० भन्दा बढी पुस्तकालय रहेछन्। तिनमा वार्षिक एक खर्ब ८२ अर्ब रुपैयाँजति खर्च हुने रहेछ।

 पुस्तक समीक्षाहरू कसरी पढ्नुहुन्छ ?    

समीक्षा कहाँ छापिएको र कसले लेखेको भन्नेमा भर पर्छ। न्युयोर्क टाइम्स्, द गार्जियनजस्ता पत्रिकामा लेखिएका समीक्षाहरूले नयाँ पुस्तकको जानकारी दिन्छन्। विश्वसनीय हुन्छन्। त्यसलाई साथै एम्याजोनमा र बिल गेट्सले लेखेको पुस्तक समीक्षा पढेर धेरै पुस्तक किनेको छु। पुस्तक किन्नुअघि पुस्तकबारे इन्टरनेटमा खोजेर जानकारी लिएपछि मात्रै किन्छु।

 पढिसकेपछि राम्रो लागेको किताबबारे पनि लेख्नुहुन्छ कि ?    

मेरो फेसबुकका प्राय : पोस्ट्हरू मैले पढेका पुस्तकहरूबारे हुन्छन्। पुस्तकमा आफूलाई मन परेका कुराहरू छन् भने त्यसको थप जानकारी इन्टरनेटमा खोजेर फेसबुकमा लेखिरहन्छु। कहिलेकाहीँ पुस्तकबारे समीक्षा पनि लेख्छु। तर मन लागेको जति लेख्न सकिएको छैन। पढेको कुरा अरूलाई बाँड्दा आफूलाई सम्झिन मद्दत गर्छ। मानिसलाई सबैभन्दा सन्तुष्टि अरूलाई कुनै चिज दिँदा हुन्छ।

पढ्दै गर्दा मन परेको, नपरेको कुरा अन्डरलाइन गर्ने, केरमेट गर्ने गर्नुहुन्छ ?  

भविष्यमा सन्दर्भ लिन काम लाग्छ भनेर ससाना चिनोहरू लगाएको हुन्छु। डिजिटल बुक रिडरहरूमा अन्डरलाइन गरेका कुराहरू तुरुन्तै हेर्न मिल्छ। सजिलो हुन्छ।

अक्सर कहाँ र कति बेला पढ्न मन पराउनुहुन्छ ?       

निश्चित बेलाभन्दा पनि अरू कामबाट बचेको समयमा पढ्ने हो। प्राय : बच्चा सुतेपछि आफू सुत्नुअघि मेरो पढ्ने खास समय हो। बिदाको दिन घरमा बस्दा घरायसी काम भ्याएपछि दिउँसो।

 यहाँसँग भएको दुर्लभ पुस्तक ?       

छैन। भए पनि राख्दिनँ, कुनै पुस्तकालयलाई दिन्छु। दुर्लभ चिज व्यक्तिको भन्दा सामाजिक सम्पत्ति भएको राम्रो।

 राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी, प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली, नेकपाका सहअध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल र प्रमुख प्रतिपक्षी दलका नेता शेरबहादुर देउवालाई कुन पुस्तक सिफारिस गर्नुहुन्छ ?

मलाई उहाँहरूको पुस्तक रुचिका बारेमा खासै जानकारी छैन। राजनीतिक रूपमा बाबुराम भट्टराईसँग होइन, बौद्धिक बाबुराम भट्टराईसँग भने चिनजान छ। उहाँ बेलाबेलामा तपाईंले नयाँ पढेका पुस्तकहरू छन् भने सिफारिस गर्नुस् है भनेर भनिरहनुहुन्छ। उहाँसँग भेट्दा पनि पुस्तककै बारेमा गफ हुन्छ। मैले उहाँलाई तपाईं समृद्धि भन्दै हिँडिरहनुभएको छ तर मेरो बुझाइमा समृद्धि साँघुरो संकथन हो तर विकास फराकिलो भनेको थिएँ। समृद्धिको बारेमा ठोस जानकारीका लागि तपाईंले यो पुस्तक पढ्नैपर्छ भन्दै पछिल्लो पटक म्याट रिड्लेको ‘र्‍यासनल अप्टिमिस्ट  : हाउ प्रस्परिटी इभल्स्’ दिएको थिएँ। उहाँले त्रिविमा दिएको एउटा प्रवचनमा उक्त पुस्तक पनि सन्दर्भ सामग्रीका रूपमा उल्लेख गर्नुभएको देखेपछि त्यो उहाँले पढ्नुभएछ जस्तो लाग्यो। पुस्तक दिने भनेको सजाउन दिने होइन नि, पढाउन दिने हो।

 किनेको सबैभन्दा महँगो पुस्तक ?    

वासलात राखेको छैन। मैले मन फुकाएर किन्ने भनेको नै पुस्तक र फोटोग्राफीसँग सम्बन्धित कुराहरू क्यामेरा, लेन्सलगायत हो।

बढ्ता होहल्ला भएको औसत पुस्तक ?       

थाहा भएन। केही पाना पढ्दा पुस्तकले ध्यान खिचेन भने म आँखा र दिमागलाई सजाय दिन्नँ।

 कम होहल्ला भएको गज्जबको पुस्तक ?       

अहिलेको बजारीकरण र द्रुत सञ्चारको जमानामा गज्जबको पुस्तक भए धेरथोर होहल्ला भइहाल्छ।

 रोजाइमा कुन विधा ?       

निश्चय नै गैरआख्यान।

तपाईंले पढ्ने जर्नल ?      

मेरो पेसामा जर्नल नपढे जागिर जान्छ। अनुसन्धानकर्ता र जर्नल भनेको माछा र पानीजस्तै हो। भोको नरहन पनि मैले जर्नल पढ्नैपर्छ। आफ्नै विषयका जर्नलहरू पढ्छु।

साहित्यमा आख्यान कि गैरआख्यान ?

आख्यान पहिले पढियो। अहिले गैरआख्यान पढ्छु। माल्कोम ग्लाड्वेल, माइकल पोलेन, बिल ब्रायोसन, स्टेभेन जोन्सन, एडवार्ड विल्सनजस्ता लेखकका लेखाइ मन पर्छ।

कुन लेखक भेट्न चाहनुहुन्छ ?       

लेखक भेटेर के गर्नु ? बरु उनीहरूका प्रवचनको       श्रोता बन्न पाए पो मजा त। रोबर्ट सापोलेस्कीको क्लासमा गएर बस्न पाए भन्ने चाहना छ।

लेख्न चाहेको किताब ?       

अक्षर मात्रै होइन; चित्र, फोटो, नक्सा, ग्राफ, टेबल लगायतका सामग्री भएको नेपालबारेका गैरआख्यान पुस्तक जसले हाम्रो इतिहास, भूगोल, आर्थिक-सामाजिक परिवेश र अविकासको कथा भन्न सकोस्।

कुराकानी  : विमल आचार्य | अन्नपूर्ण फुर्सदमा प्रकाशित | भदाै २८ २०७६ |

 

Twitter